ចំណីខួរក្បាល

បោះឆ្នោតនៅស្រុកអាមេរិក ឆ្នាំនេះ ខ្ញុំទៅបោះឆ្នោតមុនថ្ងៃកំណត់ ដ្បិតសម្រាប់ខ្ញុំជម្រើសបេក្ខជនដឹកនាំប្រទេសគឺមានតែពីរប្រភេទតែប៉ុណ្ណោះ៖ បេក្ខជនដែលអន់ និង បេក្ខជនដែលអន់ជាង (Bad and Worse) ។ ដូច្នេះ ការរង់ចាំមើលគោលនយោបាយអន្តេអន្តាយអ្វីៗនោះ វាហាក់ដូចជាមិនចាំបាច់ឡើយ ។ ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតីនៅស្រុកអាមេរិក គឺជាការបោះឆ្នោតដោយមិនចំពោះ (Indirect election) ។ ប្រការនេះប្រហែលជាមិនសូវមានមនុស្ស ជាពិសេសអ្នកស្រុកក្រៅ យល់ដឹងច្បាស់លាស់ទេ ។ សូម្បីតែពលរដ្ឋអាមេរិកាំងខ្លួនឯង ដែលទៅចូលរួមបោះឆ្នោតនោះ ក៏មិនប្រាកដថាយល់អំពីរបៀបរបបបោះឆ្នោតត្រឹមត្រូវដែរ ។ ដូច្នេះ ខ្ញុំសូមឆ្លៀតឱកាសនេះ លើកយកគោលការណ៍សំខាន់ៗមួយចំនួនមកចែកជូនជាធម្មទាន ។ ជាបឋម ប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតអាមេរិកាំងគឺផ្អែកលើគោលការណ៍ "អ្នកឈ្នះយកទាំងអស់" (Winner takes all) ។ មានន័យថា បេក្ខជនឬគណបក្សដែលឈ្នះឆ្នោត សូម្បីត្រឹមតែមួយសន្លឹក គឺទទួលបានអាសនៈទាំងអស់នៅក្នុងរដ្ឋនីមួយៗ លើកលែងតែរដ្ឋ ម៉េន និង នេវ៉ាដា ។ ដើម្បីជៀសវាងការស៊ុមគ្រលំគ្នា រដ្ឋនីមួយៗរៀបចំការបោះឆ្នោតដាច់ដោយឡែកពីគ្នា ដោយយោងតាមគោលការណ៍និងបទដ្ឋាននានាដែលមានចែងនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ។ គ្មានគណកម្មការរៀបចំការបោះឆ្នោតជាតិទេ (National Election Commissioners) ។ មុននឹងការបោះឆ្នោតឈានចូលមកដល់ គណបក្សដែលមានឈ្មោះប្រកួតប្រជែងនៅក្នុងការបោះឆ្នោត ត្រូវជ្រើសរើសតំណាងសន្លឹកឆ្នោត ឬតែងតាំងអង្គបោះឆ្នោតដែលគេហៅថា Electoral colleges or Electors ប្រចាំរដ្ឋនីមួយៗដោយយោងទៅតាមចំនួនសមាជិករដ្ឋសភានិងព្រឹទ្ធសភាប្រចាំរដ្ឋទាំងនោះ ។ ឧទាហរណ៍ រដ្ឋមួយមានសមាជិករដ្ឋសភានិងព្រឹទ្ធសភាចំនួន ១០ គឺមានសន្លឹកឆ្នោត ឬអង្គបោះឆ្នោតចំនួន ១០នាក់ដែរ ។ រដ្ឋនីមួយៗមានសមាជិកព្រឹទ្ធសភា ២រូបស្មើៗគ្នា និងមានសមាជិករដ្ឋសភាយ៉ាងហោចណាស់ក៏ម្នាក់ដែរ ទោះបីមានពលរដ្ឋរស់នៅក្នុងរដ្ឋនោះតែមួយតំបស្វាក៏ដោយ ។ ចំនួនអាសនៈសមាជិករដ្ឋសភាគឺគេបែងចែកដោយយោងតាមចំនួនពលរដ្ឋ ។ រដ្ឋដែលមានពលរដ្ឋរស់នៅច្រើនដូចជារដ្ឋ កាលីហ្វ័នីញ៉ា មានអាសនៈរហូតដល់ទៅ ៥៥ ខណៈរដ្ឋខ្លះមានត្រឹមបួនដប់ ។ ចំនួនសន្លឹកឆ្នោតតំណាង ឬអាសនៈអង្គបោះឆ្នោតសរុបទាំងអស់មាន ៥៣៨ សន្លឹក ។ ដូច្នេះ បេក្ខជនប្រធានាធិបតីណាដែលទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតតំណាងចំនួន ២៧០សន្លឹកឡើងទៅ គឺចាត់ទុកថាឈ្នះការប្រកួត ។ នរណាជាតំណាងអង្គបោះឆ្នោត ឬដើរតួនាទីជាអ្នកបោះឆ្នោតតំណាង (Electors)??? រដ្ឋធម្មនុញ្ញអាមេរិកាំងហាមមិនឲ្យសមាជិករដ្ឋសភានិងព្រឹទ្ធសភា រាប់បញ្ចូលទាំងបុគ្គលិករដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធ ដើរតួនាទីជាអ្នកបោះឆ្នោតតំណាងទេ ។ បុគ្គលក្រៅពីនេះ អាចកាន់តួនាទីនេះបាន ។ ជាទូទៅគេតែងតាំងមនុស្សដែលមានភក្តីភាពជាមួយនឹងបក្សជាទីបំផុតនៅក្នុងរដ្ឋនីមួយៗ ឲ្យកាន់តួនាទីជាអ្នកបោះឆ្នោតតំណាង ។ បន្ទាប់ពីទទួលបានការតែងតាំង អ្នកបោះឆ្នោតតំណាងគ្រប់គណបក្សទាំងអស់ ត្រូវទៅចូលរួមប្រជុំជាមួយនឹងក្រុមប្រឹក្សាបោះឆ្នោតនៅក្នុងរដ្ឋនីមួយៗ ដើម្បីទទួលបានការទទួលស្គាល់ (Credential) ពីសំណាក់អគ្គលេខាធិការនៃរដ្ឋដែលមានតួនាទីចាត់ចែង និងទទួលស្គាល់លទ្ធផលបោះឆ្នោតនៅក្នុងរដ្ឋរបស់ខ្លួន ។ នេះគឺជាដំណាក់កាលទីមួយនៃអំណាចរបស់អ្នកបោះឆ្នោតតំណាង ។ តំណាក់កាលទីពីរគឺបន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតប្រព្រឹត្តិទៅរួចរាល់ អ្នកបោះឆ្នោតតំណាងទៅប្រជុំគ្នាម្តងទៀត ដើម្បីទទួលស្គាល់គណបក្សដែលឈ្នះឆ្នោត នឹងទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតតំណាងពីសំណាក់អគ្គលេខាធិការរដ្ឋ យោងតាមចំនួនអាសនៈនៅក្នុងរដ្ឋនីមួយៗ ។ នៅចុងបញ្ចប់ អ្នកកាន់សន្លឹកឆ្នោតតំណាងទាំងនោះយកសន្លឹកឆ្នោតរបស់ខ្លួន ទៅបោះឲ្យបេក្ខជនប្រធានាធិបតីរបស់បក្សដែលខ្លួនតំណាងឲ្យ ។ គួរកត់សម្គាល់ថា អ្នកកាន់សន្លឹកឆ្នោតតំណាង អាចយកសន្លឹកឆ្នោតដែលខ្លួនកាន់ ទៅបោះឆ្នោតឲ្យបេក្ខជនបក្សផ្សេងក៏បានដែរ ។ គេហៅអ្នកបោះឆ្នោតក្បត់ទំនុកចិត្តប្រភេទនេះថា Faithless electors ។ ប្រការនេះ យើងអាចមើលឃើញថាបេក្ខជនដែលមានលុយរាប់រយលានដុល្លារ អាចយកលុយទៅសូក ឬក៏ សន្យាផ្តល់តួនាទីក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលឲ្យពួកអ្នកកាន់សន្លឹកឆ្នោតតំណាង បោះឆ្នោតឲ្យខ្លួនបានដោយងាយ ។ ដើម្បីទប់ទល់បញ្ហានេះ គេមានយន្តការមួយ ដោយផ្តល់សិទ្ធិឲ្យគណបក្សដែលឈ្នះឆ្នោត ដកឬផ្លាស់ប្តូរឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោតតំណាងដែលមិនគោរពតាមឆន្ទៈពលរដ្ឋទាំងនោះ ដោយមិនចាំបាច់មានបែបបទអ្វីឡើយ (Replace at will) ។ មានរដ្ឋចំនួន ៣៨ បានបង្កើតច្បាប់ផ្តន្ទាទោស យ៉ាងហោចណាស់ក៏ពិន័យជាប្រាក់ដែរ ដល់អ្នកកាន់សន្លឹកឆ្នោតតំណាងណា ដែលមិនគោរពតាមឆន្ទៈសន្លឹកឆ្នោតរបស់ពលរដ្ឋ ។ ដូច្នេះ ការសូកប៉ាន់ជាប្រាក់ក្តី ការសន្យាផ្តល់តួនាទីឲ្យអ្នកកាន់សន្លឹកឆ្នោតតំណាងក្តី គឺជាទង្វើឥតប្រយោជន៍ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏នៅមានអ្នកកាន់សន្លឹកឆ្នោតតំណាងមួយចំនួន ឆ្កួតគ្រប់គ្រាន់យកសន្លឹកឆ្នោតតំណាងរបស់ខ្លួន ទៅបោះឲ្យអ្នកដទៃទាំងបំពានដែរ ។ នៅពេលពលរដ្ឋអាមេរិកាំងបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតី សម្លេងឆ្នោតរបស់ពលរដ្ឋម្នាក់ៗនៅតាមរដ្ឋនីមួយៗ ត្រូវបានគេប្រមូលដាក់មួកណ្តុបហើយរាប់មើលសិន ។ បន្ទាប់ពីរាប់ឃើញថា បេក្ខជន ឬបក្សណាទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតច្រើនជាងគេ អគ្គលេខាធិការរបស់រដ្ឋចេញសេចក្តីប្រកាសទទួលស្គាល់លទ្ធផលនិងបេក្ខជនឈ្នះឆ្នោត ។ ជ័យជម្នះនេះជាជ័យជម្នះអន្តរកាល មិនទាន់ផ្លូវការនៅឡើយទេ ។ បន្ទាប់មក អ្នកបោះឆ្នោតតំណាងរបស់បក្ស ឬ របស់បេក្ខជនដែលឈ្នះឆ្នោត ទៅទទួលយកសន្លឹកឆ្នោតតំណាងពីសំណាក់អាជ្ញាធររដ្ឋ ។ ប្រមាណជាពីរខែក្រោយមកទៀតគឺនៅថ្ងៃទី ៦ មករា ទើបអ្នកបោះឆ្នោតតំណាងយកសន្លឹកឆ្នោតតំណាងរបស់ខ្លួន មកបោះម្តងទៀតនៅក្នុងមន្ទីររដ្ឋសភា ដើម្បីទទួលស្គាល់បេក្ខជនឈ្នះឆ្នោត ជាផ្លូវការ ។ នៅចុងបញ្ចប់ ប្រធានាធិបតីដែលឈ្នះឆ្នោត ឡើងស្បថចូលកាន់តំណែងនៅថ្ងៃទី ២១ ខែមករា ។ គួរកត់សម្គាល់ដែរថា បេក្ខជនប្រធានាធិបតីដែលទទួលបានសម្លេងឆ្នោតទូទាំងប្រទេស (Popular votes) ច្រើនជាងគេ មិនប្រាកដថាអាចឈ្នះតំណែងជាប្រធានាធិបតីឡើយ ។ ប្រការនេះគឺដោយសារតែមណ្ឌលបោះឆ្នោតខ្លះ ពលរដ្ឋបោះឆ្នោតឲ្យបក្សណាមួយភ្លូកទឹកភ្លូកដី ។ មណ្ឌលខ្លះទៀត សន្លឹកឆ្នោតមានចំនួនខុសគ្នាត្រឹមបួនប្រាំរយសន្លឹកប៉ុណ្ណោះ ។ ដូច្នេះ សន្លឹកឆ្នោតតំណាងត្រូវបានទៅអ្នកឈ្នះទាំងអស់ ទោះឈ្នះត្រឹមមួយសន្លឹកក្តី ។ ប្រការមួយទៀតគឺករណីរដ្ឋ ម៉េន និង នេវ៉ាដា ដែលខ្ញុំលើកជាករណីលើកលែងនៅខាងលើ ។ រដ្ឋទាំងពីរនេះ ផ្តល់សន្លឹកឆ្នោតតំណាងបេក្ខជន ឬបក្សដែលទទួលបានសម្លេងឆ្នោតគាំទ្រច្រើនបំផុតពីពលរដ្ឋ តែពីរសន្លឹកទេ ។ សន្លឹកឆ្នោតតំណាងដែលនៅសល់ គឺគេផ្តល់ឲ្យដោយយោងតាមលទ្ធផលនៅក្នុងមណ្ឌលនីមួយៗ ។ បេក្ខជនឬបក្សណាឈ្នះ គឺគេប្រគល់សន្លឹកឆ្នោតតំណាងឲ្យបក្សនោះ ។ ដូច្នេះហើយបានជាមានករណី អ្នកដែលទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតប្រជាប្រិយ (Popular votes) ច្រើនជាងគេនៅទូទាំងប្រទេស មិនទទួលបានតំណែងជាប្រធានាធិបតី ៕

ចំណីខួរក្បាល

ប្រព័ន្ធអប់រំ (Educational Systems) ប៉ុន្មានថ្ងៃមុន ខ្ញុំបានជជែកវែកញែកនឹងមិត្តក្នុងហ្វេសប៊ុកម្នាក់ ស្តីអំពីសញ្ញាប័ត្រ បាក់កាឡូរ៉េអា (Baccalaureate) ដែលខ្មែរយើងនិយមហៅថា បាក់អង និង បាក់ឌុប នោះ ឃើញថាមានភាពច្រឡំបល់ទល់ពុទ្ធោជាមួយនឹងសញ្ញាប័ត្រមួយនេះ ។ គាត់យល់ផ្សេង ខ្ញុំយល់ផ្សឹង ។ ភាពច្របូកច្របល់នេះកើតចេញអំពីកម្រិតសិក្សានៅសហរដ្ឋអាមេរិក និង នៅស្រុកខ្មែរ ។ នៅសហរដ្ឋអាមេរិក សញ្ញាប័ត្រ បាក់កាឡូរ៉េអា ជាសញ្ញាប័ត្រកម្រិតឧត្តមសិក្សា ដែលត្រូវចំណាយពេលសិក្សាយ៉ាងតិចបំផុត ១៤ឆ្នាំ ។ ឯបាក់កាឡូរ៉េអា នៅស្រុកខ្មែរគឺជាសញ្ញាប័ត្រកម្រិតមធ្យមសិក្សាដែលត្រូវចំណាយពេលសិក្សា ១២ឆ្នាំ ។ មុននឹងខ្ញុំបរិយាយអំពីប្រព័ន្ធអប់រំរបស់ខ្មែរ ខ្ញុំសូមលើកយកប្រព័ន្ធអប់រំអាមេរិកាំងមកបង្ហាញជាគំរូសិន ។ អាមេរិកាំងចែកការអប់រំជាពីរកម្រិតធំៗគឺ មធ្យមសិក្សា និង ឧត្តមសិក្សា ។ នៅកម្រិតមធ្យមសិក្សាគេមា៖ Elemetary, Middle, and High Schools [បឋមសិក្សា មធ្យមសិក្សា (ឬអនុវិទ្យាល័យ) និង មធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់ (ឬវិទ្យាល័យ)] ដែលមានរយៈពេលសិក្សាសរុប ១២ឆ្នាំ គឺ៥ឆ្នាំនៅបឋម ៣ឆ្នាំនៅមធ្យម និង ៤ឆ្នាំនៅមធ្យមជាន់ខ្ពស់ ។ គេរៀនអត់ប្រឡងឆ្លងកម្រិតយកសញ្ញាប័ត្រទេ ។ នៅមធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់ សិស្សត្រូវសន្សំ ក្រេឌីត តាមរយៈពិន្ទុប្រចាំឆមាសនៃមុខវិជ្ជានីមួយៗឲ្យបានគ្រប់ចំនួនអប្បារមា ។ នៅដំណាច់ឆ្នាំនៃថ្នាក់ទី ១២ ពួកគេទទួលបានសញ្ញាប័ត្រមួយដែលគេហៅថា High School Diploma ។ សិស្សដែលចង់បន្តចូលទៅសិក្សានៅឧត្តមសិក្សា ត្រូវប្រឡងនៅក្នុងកម្មវិធីសាកលមួយ (Entrance Exam) ដែលគេហៅថា SAT (Scholastic Aptitude Test, Or Standardized Test) សម្រាប់សិស្សដែលមានភាសាអង់គ្លេសជាភាសាកំណើត និង TOEFL (Test Of English as a Foreign Language) សម្រាប់សិស្សដែលមានភាសាដទៃជាភាសាកំណើត ឬអ្នកអាណាព្យាបាលប្រើភាសាដទៃនៅក្នុងផ្ទះ ។ ចំណែកនៅឧត្តមសិក្សា គេចែកជាពីរឋានានុក្រមគឺ ឧត្តមសិក្សាថ្នាក់ទាប (Undergraduate School) និងឧត្តមសិក្សាថ្នាក់ខ្ពស់ (Graduate School) ។ និស្សិតឧត្តមសិក្សាដែលចង់រៀនបន្តពីឧត្តមសិក្សាថ្នាក់ទាបទៅឧត្តមសិក្សាថ្នាក់ខ្ពស់ ត្រូវឆ្លងកាត់ការប្រឡងមួយទៀតដែលគេហៅថា GRE (Graduate Record Examinations) ទៅតាមមុខជំនាញនីមួយៗ ។ នៅឧត្តមសិក្សាថ្នាក់ទាបមានសញ្ញាប័ត្រពីរកម្រិតគឺ Associte's Degree (បរិញ្ញាប័ត្រចត្វា) ដែលត្រូវចំណាយពេលសិក្សាបន្ទាប់ពីមធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់រយៈពេល ២ឆ្នាំ និង Bachelor's Degree (បរិញ្ញាប័ត្រត្រីយ៍) ដែលត្រូវចំណាយពេល ៤ឆ្នាំ ។ គួរកត់សម្គាល់ថា ប្រព័ទ្ធអប់រំអាមេរិកាំងឲ្យតម្លៃសញ្ញាប័ត្រ បាក់កាឡូរ៉េអា (Baccalaureate) ស្មើនឹង (Bachelor's Degree) ឬយ៉ាងហោចណាស់ក៏ស្មើនឹង (Associte's Degree) ដែរ ។ នៅឧត្តមសិក្សាថ្នាក់ខ្ពស់ មានសញ្ញាប័ត្រពីរកម្រិតទៀតគឺ Master's Degree (បរិញ្ញាប័ត្រទោ) និង Doctoral or PhD Degree (បរិញ្ញាប័ត្រឯក) ដែលមានថេរវេលាសិក្សាបន្ថែមរយៈពេល ពីរ និង បួនឆ្នាំបន្តពីបរិញ្ញាប័ត្រត្រីយ៍ទៅ ។ បើគិតជាចំនួនឆ្នាំ ការសិក្សានៅឧត្តមសិក្សាមានថេរវេលា ៨ឆ្នាំ និងមានសញ្ញាប័ត្រថ្នាក់ឧត្តមសិក្សាចំនួន ៤ កម្រិត ។ សរុបទាំងអស់ ការសិក្សាពីបឋមសិក្សារហូតដល់ចុងបញ្ចប់នៃឧត្តសិក្សាមានថេរវេលា ២០ឆ្នាំគត់ ។ ខ្ញុំមិនដែលបានសិក្សានៅក្នុងប្រព័ន្ធអប់រំខ្មែរ ពីបឋមសិក្សាទៅដល់ឧត្តមសិក្សាទេ ។ ប៉ុន្តែ ផ្អែកលើបទពិសោធខ្លះៗដែលខ្ញុំបានជួប ប្រព័ន្ធអប់រំខ្មែរមានភាពច្របូកច្របល់ច្រើន ។ នៅមុនឆ្នាំ ១៩៧៥ យើងកម្រិតការសិក្សាពីថ្នាក់ទី ១២ ទៅថ្នាក់ទី ១ ដោយបែកចែកវាជាបីកម្រិតគឺ បឋមសិក្សា ថ្នាក់ទី ១២ដល់ទី៧ ។ មធ្យមសិក្សា ថ្នាក់ទី ៦ដល់ថ្នាក់ទី៣ ។ និង មធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់ ថ្នាក់ទី ២ដល់ថ្នាក់ទី១ ។ នៅចុងបញ្ចប់នៃកម្រិតនីមួយៗកូនសិស្សត្រូវប្រឡងម្តងដើម្បីទទួលបានសញ្ញាប័ត្រ សឺទីហ្វីកា ឌីប្លូម និង បាក់កាឡូរ៉េអា (Baccalaureate) ។ គួរកត់សម្គាល់ថា មុនឆ្នាំ ១៩៧៥ កូនសិស្សខ្មែរត្រូវប្រឡងសញ្ញាប័ត្រនៅដំណាច់ឆ្នាំថ្នាក់ទី២ម្តង និងថ្នាក់ទីមួយម្តងទៀត ។ គេហៅការប្រឡងនេះថា បាក់អង និង បាក់ឌឺ (Baccalaureate I, and Baccalaureate II) ។ បន្ទាប់ពីរបបខ្មែរក្រហមដួលរលំនៅឆ្នាំ ១៩៧៩ ប្រព័ន្ធអបរំខ្មែរក៏បានត្រឡប់ធាតុដោយចាប់ផ្តើមពីថ្នាកទី ១ ទៅថ្នាក់ទី ១២ វិញ ។ ប៉ុន្តែសម័យនោះដូចជាមិនមានកម្មវិធីបង្រៀនដល់ថ្នាក់ទី ១២ទេ ។ កូនសិស្សរៀនដល់ថ្នាក់ទី ៨ ក៏ប្រឡងឌីប្លូម ហើយចេញទៅរៀនវិជ្ជាជីវផ្សេងៗ ។ ខ្ញុំដឹងមិនសូវច្បាស់លាស់ទេអំពីប្រការនេះ ដ្បិតចាកចេញពីស្រុកខ្មែរហើយនាគ្រានោះ ។ កូនសិស្សដែលមករស់នៅតាមជំរំជនភៀសខ្លួននៅតាមព្រំដែនខ្មែរ ថៃ ក៏ទទួលបានការអប់រំតាមផ្លូវកាត់ដូចគ្នាដែរ ។ យើងរៀនពីថ្នាក់ទី ១ ដល់ទី ៥ ហើយប្រឡងចូលមធ្យមសិក្សាដែលមានកម្មវិធីសិក្សារយៈពេល ៤ឆ្នាំ ។ នៅជំរំជនភៀសខ្លួនខ្មែរ ខៅអ៊ីដាង យើងហៅកម្រិតមធ្យមសិក្សានេះថា Form 1, 2, 3, and Form 4 ។ ឯនៅជំរំជនភៀសខ្លួនខ្មែរនៅតាមព្រំដែន ខ្មែរ ថៃ យើងហៅកម្រិតនេះថា មធ្យមសិក្សាទី១ ទី២ ទី៣ និង ទី៤ ។ បន្ទាប់ពីរៀនដល់មធ្យមសិក្សាថ្នាក់ទី ៤ យើងប្រឡងយកសញ្ញាប័ត្រមធ្យមសិក្សាបឋមភូមិ ។ ខ្ញុំធ្លាប់បានរៀនកម្រិត Form 4 កន្លះឆ្នាំនៅខៅអ៊ីដាង ហើយក៏ធ្លាប់ប្រឡងយកសញ្ញាប័ត្រមធ្យសិក្សាបឋមភូមិនៅជំរំជនភៀសខ្លួនខ្មែរនៅ សាយធូ ដែរ ។ នៅខៅអ៊ីដាង យើងបញ្ចប់ការសិក្សាត្រឹម Form 4 ។ ឯនៅជំរំសាយធូ មានការសិក្សាក្រៅផ្លូវការ (Informal learning) បន្តពីមធ្យមសិក្សាបឋមភូមិមួយឆ្នាំពីរទៀត ។ បើគិតពីឆ្នាំ ១៩៩៣ មកដល់បច្ចប្បន្នវិស័យអប់រំខ្មែរសម័យទំនើបបានចាប់បដិសន្ធិឡើងជាង ៣០ឆ្នាំហើយ ។ ប៉ុន្តែ យើងហាក់ដូចជានៅជាប់ (Stuck) ជាមួយនឹងកម្មវិធីសិក្សាដែលត្រូវបានរៀបចំឡើងកាលពី ១០០ឆ្នាំកន្លងទៅ ។ វាប្រហែលជាដល់ពេលដែលមន្ត្រីអប់រំសម័យនេះ កែទម្រង់ប្រព័ន្ធអប់រំខ្មែរឲ្យសុីសង្វាក់ជាមួយនឹងពិភពលោកហើយ ដើម្បីជួយសម្រួលដល់និស្សិតខ្មែរដែលមានឱកាស ឬក៏ត្រូវចេញទៅសិក្សានៅឯបរទេស ។ បើយើងមិនអាចធ្វើកើតនៅក្នុងជីវិតយើងទេ យើងគួររៀបចំជាទម្រង់ដើម្បីឲ្យមនុស្សជំនាន់ក្រោយគេចាត់ចែងបង្កើតជានិយាម (Standards) ប្រាកដប្រជាមួយ ។ បន្ទាប់ពីបានឆ្លងកាត់និងសង្កេតមើលវិស័យអប់រំខ្មែរអស់រយៈពេលជាងកន្លះសតវត្សមកនេះ ខ្ញុំគិតថាយើងគួរលប់បំបាត់ការប្រឡងឆ្លងកម្រិតនៅបឋមនិងមធ្យមសិក្សាចោលឲ្យអស់ ។ នៅរយៈពេល ៤ឆ្នាំចុងក្រោយនៃមធ្យមសិក្សា យកពិន្ទុប្រចាំឆមាសធ្វើជាគោល ហើយឲ្យនិស្សិតប្រឡងយកសញ្ញាប័ត្រដែលមានឈ្មោះថា មធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់ (High School Diploma) ។ គ្មាន ឌីប្លូម គ្មានបាក់ឌុបបាក់ដួលអ្វីទៀតទេ ។ និស្សិតដែលប្រឡងធ្លាក់ អាចចូលប្រឡងជាបេក្ខជនក្រៅប្រព័ន្ធ (Former student candidates) នៅឆ្នាំបន្ទាប់ៗទៅមុខទៀតបាន ។ សញ្ញាប័ត្រនិងចំនួនពិន្ទុដែលចេញពីការប្រឡងនេះ គឺជាមូលដ្ឋានសម្រាប់ទទួលអាហារូបករណ៍ ក៏ដូចជាបណ្ណអនុញ្ញាតសម្រាប់ចូលរៀនបន្តនៅកម្រិតឧត្តមសិក្សា ។ សម្រាប់ការសិក្សានៅឧត្តមសិក្សា យើងជ្រើសយកប្រព័ន្ធអប់រំអាមេរិកាំងដែលខ្ញុំរៀបរាប់ខាងលើ យកមកធ្វើជាគំរូតែម្តងទៅ ដ្បិតវាសាមញ្ញ ងាយយល់ ។ មានរឿងពិតមួយដែលខ្ញុំគួរលើកយកមកនិយាយនៅទីនេះ ។ បន្ទាប់ពីប្រឡងជាប់សញ្ញប័ត្រមធ្យមសិក្សាបឋមភូមិនៅក្នុងជំរំសាយធូ ខ្ញុំបានមកបន្តការសិក្សានៅសហរដ្ឋអាមេរិក ។ ខ្ញុំមានឱកាសបានរៀននៅមធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់ (High School) ចំនួនមួយឆ្នាំកន្លះ ។ ដោយហេតុតែពេលវេលាខ្លីពេក ខ្ញុំមិនអាចសន្សំក្រេឌីតបានគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីទទួលបានសញ្ញាប័ត្រឡើយ ។ នៅឆ្នាំចុងក្រោយនៃការសិក្សា ខ្ញុំបានទៅប្រឡង TOEFL ដើម្បីត្រៀមចូលរៀននៅឧត្តមសិក្សារួចហើយ ។ ប៉ុន្តែ បើគ្មានសញ្ញាប័ត្រមធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់ ខ្ញុំមិនអាចចូលរៀននៅឧត្តមសិក្សាដោយយកពិន្ទុ TOEFL ជាគោលបានឡើយ ។ ដោយយល់ច្រឡំថា សញ្ញាប័ត្រ "ឌីប្លូម" នៅមធ្យមសិក្សារបស់ខ្មែរ ស្មើនឹងសញ្ញាប័ត្រ "ឌីប្លូម" មធ្យមសិក្សាអាមេរិកាំង ខ្ញុំបានយកប្រការប្រឡងជាប់សញ្ញាប័ត្រឌីប្លូមនៅស្រុកខ្មែរ ទៅប្រាប់អ្នកគ្រូម្នាក់ ។ គាត់បានជួយអន្តរាគមឲ្យខ្ញុំទៅជួបនាយកសាលា ដើម្បីស្វែងរកមធ្យោបាយដោះស្រាយឧបស័គ្គ ។ បន្ទាប់ពីសួរនាំអំពីមុខវិជ្ជានានាដែលខ្ញុំបានសិក្សានៅឯសាលាក្នុងជំរំជនភៀសខ្លួន លោកនាយកសាលាបានសម្រេចចិត្តផ្តល់សញ្ញាប័ត្រមធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់មកឲ្យខ្ញុំ ដើម្បីបានទៅបន្តការសិក្សានៅឧត្តមសិក្សា ។ ថ្វីដ្បិតតែខ្ញុំទទួលបានជោគជ័យជាមួយការយល់ច្រឡំនោះ ខ្ញុំទៅរងកម្មហានិភ័យដូចក្របីជាប់ភក់នៅឯឧត្តមសិក្សា ។ មុននឹងគេអនុញាតិឲ្យយើងរៀននូវមុខវិជ្ជាមួយចំនួន គេតម្រូវឲ្យយើងប្រឡងកម្រិតសិក្សា (Take placement test) ជាមុនសិន ។ បើពិន្ទុយើងមិនដល់កម្រិត គេតម្រូវឲ្យយើងរៀននៅក្នុងកម្មវិធីដែលមិនទទួលបានក្រេឌីតជាមុន (Non-credit courses) ដើម្បីឆ្លងទៅកាន់ការសិក្សាយកសញ្ញាប័ត្រ ។ ថ្នាក់អត់ក្រេឌីតទាំងនេះ យើងត្រូវចំណាយទាំងប្រាក់ ទាំងពេលវេលាដើម្បីសិក្សា ហើយមិនទទួលបានសារប្រយោជន៍អ្វីធំដុំទេ ដ្បិតគេអត់រាប់បញ្ចូលវានៅក្នុងកម្មវិធីសញ្ញាប័ត្រអ្វីមួយឡើយ ។ អ្នកអាចស្រមៃមើលថា និស្សិតរៀនត្រឹម ៨ ឬ ៩ឆ្នាំ ទៅប្រឡងប្រជែងជាមួយនឹងគេរៀនអស់កាល ១២ឆ្នាំ តើយើងអាចឈរជើងបានកម្ពស់ណា ។ បើកុំតែខ្ញុំបានបន្តការសិក្សាមួយឆ្នាំកន្លះនៅមធ្យមសិក្សាជាន់ខ្ពស់អាមេរិកាំង ខ្ញុំមិនដឹងជាទៅភ្លឺនៅឯណាទេ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ខ្ញុំត្រូវប្រឈមជាមួយនឹងការរៀនដោយមិនទទួលបានក្រេឌីតមួយរយៈដែរ ។ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាវៃឆ្លាតខុសក្បួនរបស់ខ្ញុំ ខ្ញុំបានទៅរុកគួនទីប្រឹក្សាសិក្សារបស់ខ្ញុំ (College advisor) សុំរៀននៅក្នុងស្ថានភាពមួយដែលភាសាអង់គ្លេសហៅថា៖ In tandum ។ គឺយើងរៀននៅក្នុងមុខវិជ្ជាអត់ក្រេឌីតដែលគេតម្រូវឲ្យយើងរៀនជាមុនផង និងរៀនមុខវិជ្ជាបន្ទាប់ដែលមានក្រេឌីតផង នៅក្នុងពេលតែមួយ ។ ធ្វើដូច្នេះ ខ្ញុំខាតតែប្រាក់ ប៉ុន្តែអាចសន្សំពេលវេលាបានខ្លះ ។ បើខ្ញុំរៀនធ្លាក់ថ្នាក់ណាមួយ ខ្ញុំនឹងខាតប្រាក់និងពេលវេលាទ្វេដង ។ វាជាការប្រថុយប្រថានប្រភេទពូថៅឆែប ។ ជារួម ការប្រឈមនឹងឧបស័គ្គក្នុងស្ថានភាពល្ហល្ហេវដូចជាអ្វីដែលខ្ញុំបានឆ្លងកាត់ គឺជាកត្តាដ៏ធំបំផុតដែលធ្វើឲ្យនិស្សិតលះបង់ការសិក្សានៅឧត្តមសិក្សា (Drop out) ។ វាជាការយកឆន្ទៈទៅប្រយុទ្ធជាមួយនឹងចំណេះដឹង (Will versus knowledge) ។ ការសិក្សានៅក្នុងស្ថានភាពនេះ ផុយស្រួយណាស់ (Very precarious) ។ ពេលយើងសិក្សាដោយផ្អែកលើឆន្ទៈច្រើនជាងចំណេះដឹង យើងងាយនឹងធ្លាក់ទឹកចិត្តជាមួយនឹង ការទុញទាល់ខ្វល់ខ្វាយណាយនឿយនឹងមេរៀននានា ។ នៅក្នុងភាសាខ្មែរ យើងមានពាក្យមួយឃ្លារៀបរាប់អំពីប្រការនេះគឺ៖ "រៀនមិនចេះ" ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើយើងពិនិត្យឲ្យបានល្អិតល្អន់បន្តិច វាគឺជាកត្តា៖ "មិនចេះរៀន" ច្រើនជាង ៕

ចំណីខួរក្បាល

CLV (Clever Long-term Vision) "អូនឯងគួរតែទៅមើលតំបន់អភិវឌ្ឍន៍ត្រីកោណ កម្ពុជា ឡាវ និង វៀតណាម ថាតើវាបានសម្រួលដល់ការរស់នៅរបស់ពលរដ្ឋនៅក្នុងតំបន់ដល់កម្រិតណាហើយ ។ យើងមានផ្លូវ មានភ្លើងអគ្គិសនី និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធជាច្រើនផ្សេងទៀត ដែលមិនធ្លាប់មានពីមុនមក ។ ការលើកឡើងថា ខ្មែរបាត់បង់ទឹកដីនោះវាទៅមិនរួចទេ ដ្បិតយើងមានពលរដ្ឋទៅរស់នៅតាមតំបន់ព្រំដែនជាច្រើន ដែលជារបងការពារបូរណភាពទឹកដី មិនអាចឲ្យគេឈ្លានពានបានងាយៗនោះឡើយ" ។ "ដីរបស់យើង វាមិនបាត់បង់ទៅណាទេបង ។ វាគ្រាន់តែដូរម្ចាស់ ដូចនៅកម្ពុជាក្រោមអ៊ីចឹង" ។ ខាងលើនេះ ជាសម្រង់កិច្ចសន្ទនារបស់ជនជាតិខ្មែរពីររូប ម្នាក់រស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និង ម្នាក់ទៀតរស់នៅឯបរទេស ពាក់ព័ន្ធនឹងការអភិវឌ្ឍរួមគ្នារវាងកម្ពុជា ឡាវ និង វៀតណាម នៅតំបន់ព្រំប្រទល់មុំបី ។ អ្នកទាំងពីរហាក់ដូចជាមានចំណេះដឹងប្រហាក់ប្រហែលគ្នា គ្រាន់តែម្នាក់ជាចាបរស់នៅក្នុងទ្រុង និង ម្នាក់ទៀតជាចាបរស់នៅក្នុងព្រៃ ។ និយាយឲ្យងាយយល់ ម្នាក់រស់នៅក្នុងប្រទេសដែលអាជ្ញាធរវាស់ម៉ែត្រឲ្យគិត និង ម្នាក់ទៀតរស់នៅក្នុងប្រទេសដែលមានសេរីភាពគិតឥតព្រំដែន ។ ថ្វីដ្បិតតែគ្មាននរណាអាចគ្រប់គ្រងការគិតរបស់មនុស្សក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែនៅពេលសង្គមមួយគៀបសង្កត់សេរីភាពពលរដ្ឋធ្ងន់ធ្ងរ ពលរដ្ឋមិនអាចគិតឲ្យបានឆ្ងាយហួសពីជើងមុងឡើយ នៅពេលដែលមនុស្សដែលរស់នៅក្នុងសង្គមប្រកបទៅដោយសេរីភាពបរិបូណ៌ គេអាចគិតរហូតដល់ជើងមេឃ ។ នៅពេលប្រជាជាតិមួយ ដែលមានពូជអម្បូរវប្បធម៌និងភក្តីភាពមកលើមាតុភូមិដូចគ្នា គិតខុសគ្នាដូច្នេះ តើប្រជាជាតិពីរ ឬបី ដែលមានវប្បធម៌ទីទៃពីគ្នា ចូលរួមរកសុីអភិវឌ្ឍទឹកដីហ៊ុនគ្នា គិតអំពីការទាញយកសារប្រយោជន៍អំពីការអភិវឌ្ឍនោះ ខុសគ្នាកម្រិតណាទៅ ។ នេះគឺជាប្រធានបទ ដែលខ្មែរយើងគួរលើកយកមកត្រិះរិះគិតទាំងអស់គ្នា មិនថាអ្នកនោះមាននិន្នាការនយោបាយទោរទន់ទៅខាងណាឡើយ ។ ពាក់ព័ន្ធនឹងការអភិវឌ្ឍតំបន់ត្រីកោណ កម្ពុជា ឡាវ និង វៀណាម (CLV) វាស្ទើរតែមិនចាំបាច់នរណានិយាយទេថា វៀតណាម ជាអ្នកតាក់តែង ឬបំភ្លឺផ្លូវ (Initiator) ។ ក្រៅអំពីរៀបចំគម្រោង វៀតណាមក៏ជាអ្នកដាក់ដើមទុនច្រើនជាងគេដែរ (Lead Investor) ។ នៅក្នុងគោលការណ៍រកសុីចូលគ្នា អ្នកដែលដាក់ភាគហ៊ុនខ្ពស់ជាងគេ ក៏ជាអ្នកមានឥទ្ធិពលខ្ពស់ ឬទូលំទូលាយជាងគេនៅក្នុងការសម្រេចចិត្តនានា ។ ទុករឿងបច្ចេកទេសនេះមួយឡែក និយាយអំពីការគិតរបស់ខ្មែរនិងយួនដែលជាភាគី ឬក៏ភាគហ៊ុនិក នៃការរកសុីអភិវឌ្ឍន៍ទឹកដីរួមគ្នានេះវិញម្តង ។ ផ្អែកលើការបកស្រាយនានាស្រដៀងគ្នានឹងអ្វីដែលខ្ញុំបានដកស្រង់ដាក់នៅខាងដើមអត្ថបទ ជនជាតិខ្មែរជាច្រើនចាប់ពីនាយករដ្ឋមន្ត្រី រហូតដល់ជនជាតិភាគតិចរស់នៅក្នុងព្រៃមិនដែលស្គាល់អ្វីថាជាការអភិវឌ្ឍផងនោះ គិតថា ការអភិវឌ្ឍនៅតំបន់កន្ទុយនាគរាប់បញ្ចូលខេត្តទាំងបួនរបស់ខ្មែរនៅភាគឦសាន វានឹងធ្វើឲ្យតំបន់នោះរីកចម្រើន ។ អ្វីដែលសំខាន់លើសលប់បំផុត គឺយើងនឹងមានផ្លូវគមនាគមន៍គួបផ្សំនឹងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធជាច្រើនផ្សេងទៀត ។ នៅពេលដែលយើងមានហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទាំងអស់នេះហើយ វានឹងសម្រួលដល់ការចូលទៅតាំងទីលំនៅរបស់ពលរដ្ឋខ្មែរ នៅក្នុងតំបន់ដាច់ស្រយាលតាមខ្សែរបន្ទាត់ព្រំដែន ដើម្បីធ្វើជាខែលការពារបូរណភាពទឹកដីកម្ពុជា ។ នៅពេលបានឃើញមន្ត្រីរាជការខ្មែរ រាប់បញ្ចូលទាំងបញ្ញាជននានាផងដែរ បកស្រាយការអភិវឌ្ឍរួមគ្នារវាងកម្ពុជា ឡាវ និង វៀតណាម តាមលម្អានទិដ្ឋិខាងលើនេះ ខ្ញុំស្ទើរតែស្រែកយំ ។ ខ្ញុំលួចសួរខ្លួនឯងថា តើខ្ញុំសិក្សាប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែររហូតដល់ឡប់សតិហើយឬ ។ ប្រភពឯកសារសិក្សាប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរដែលពួកយើងរៀន គឺចេញមកអំពីកំណត់ត្រារបស់បុព្វបុរសខ្មែរដូចគ្នា ។ ចុះហេតុអ្វីក៏ខ្ញុំមើលឃើញទិដ្ឋភាពផ្ទុយអំពីអ្នកដទៃ ។ ជាបឋម ពលរដ្ឋខ្មែរតាំងតែពីកកើតទឹកដីកម្ពុជាមក មិនដែលមានចំណូលចិត្តទៅរស់នៅក្នុងតំបន់ព្រៃភ្នំទេ ។ បើមិនដូច្នោះទេ តំបន់ភូមិភាគឦសាននៃប្រទេសកម្ពុជា មិនមែនខ្សត់មនុស្សរស់នៅរហូតដល់សព្វថ្ងៃឡើយ ។ ឯរឿងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធគមនាគមន៍ ដើម្បីសម្រួលឲ្យពលរដ្ឋចូលទៅតាំងទីលំនៅ នៅក្នុងតំបន់ដាច់ស្រយាលតាមបន្ទាត់ព្រុំដែន វាគឺជាគំនិតបញ្ច្រាសទិសមួយ ដែលលើកស្ទួយអត្ថប្រយោជន៍វៀតណាមច្រើនជាងខ្មែរ ។ បើពលរដ្ឋខ្មែរគ្មានចំណង់ចំណូលចិត្តនឹងទៅរស់នៅក្នុងតំបន់ព្រៃភ្នំទាំងនោះទេ អ្នកដទៃគេនឹងទៅរស់នៅជំនួសយើងជាក់ជាមិនខាន ។ ក្នុងនាមជាមិត្តមុឺនឆ្នាំ ទំនាក់ទំនងប្រវត្តិសាស្ត្ររវាងខ្មែរនិងយួន មានព្រឹត្តិការណ៍ពីរករណីដែលលេចធ្លោជាងគេ ។ ព្រឹត្តិការណ៍ទាំងពីរនេះ សព្វថ្ងៃមិនមានបង្រៀននៅក្នុងកម្មវិធីសិក្សារបស់ខ្មែរឡើយ ។ ហើយក៏ប្រហែលជាមិនមានមនុស្សច្រើនដែរ ដែលនៅចងចាំ ។ ទីមួយគឺវៀតណាមសុំខ្ចីទឹកដីខ្មែរនៅតំបន់ កំពុបស្រកាត្រីនិងព្រៃនគរ ដើម្បីហ្វឹកហ្វឺនទ័ពទប់ទល់នឹងក្រុមបះបោរ តៃសឺន (The Tyson Rebellion) ។ ទីពីរគឺវៀតណាមសុំឲ្យពលរដ្ឋគេចូលមកធ្វើជំនួញជួញដូរនៅតំបន់ព្រៃនគរ ។ អ្វីៗដែលកើតឡើងបន្តអំពីព្រឹត្តិការណ៍ទាំងពីរនោះមក ខ្មែរយើងមានកម្ពុជាក្រោមជាតឹកតាងស្រាប់ហើយ ។ មិនចាំបាច់ខ្ញុំពណ៌នាវែងឆ្ងាយទេ ។ ប្រវត្តិសាស្ត្រ នៅពេលដែលវាដើរជាន់ដានចាស់ វាអាចនឹងបង្កគ្រោះថ្នាក់ដល់ប្រជាជាតិមួយ ហើយវាក៏អាចបង្កលាភឲ្យប្រជាជាតិមួយទៀតដែរ ។ វាគឺជាអ្វីដែលភាសាអង់គ្លេសហៅថា៖ Zero sum game (អាមួយចាញ់ អាមួយឈ្នះ) ។ នៅក្នុងករណី CLV ថ្វីដ្បិតតែយើងមិនអាចដឹងអំពីអ្វីដែលនៅពីក្រោយការគិត របស់រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមក៏ពិតមែន តែយើងអាចមើលឃើញគោលដៅរបស់គេច្បាស់ក្រឡែត ប្រសិនបើយើងព្យាយាមមើលឲ្យហួសពីជើងមុង ។ វៀតណាមគេយកគោលការណ៍ "ធ្វើជំនួញជួញដូរនៅតំបន់ព្រៃនគរ" មកអនុវត្តិម្តងទៀត ។ ផ្គុំជាមួយនឹងគោលការណ៍នេះ គេក៏យកគំរូរបស់បារាំងដាំកៅស៊ូនៅស្រុកខ្មែរមកអនុវត្តិផងដែរ ។ អ្នកដែលយល់ដឹងប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរច្បាស់លាស់ អានអត្ថបទដល់ត្រឹមតែចំណុចនេះ ក៏ប្រហែលជាយល់ដល់ចុងបញ្ចប់រួចទៅហើយ មិនចាំបាច់អានរហូតដល់ចប់ទេ ។ យោងតាមលិខិតស្នាមនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនិងសេចក្តីថ្លែងនានា ពាក់ព័ន្ធនឹងការរចនាស្ថាបនាដំណើរការនៃការអភិវឌ្ឍទឹកដីរួមគ្នា វាបានបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់ថា ខ្មែរផ្តោតទស្សនវិស័យ (Vision) ក្នុងទម្រង់ភូមិសាស្ត្រ (Geography) ។ ឯវៀតណាមគេផ្តោតទស្សនវិស័យក្នុងទម្រង់ប្រជាសាស្ត្រ (Demography) ។ គួរកត់សម្គាល់ថា ខ្ញុំឲ្យនិយមន័យលើពាក្យ "ប្រជាសាស្ត្រ" ដោយផ្អែកលើពាក្យបីម៉ាត់នៅក្នុងភាសាអង់គ្លេស៖ Migration, Settlement, and Integration (ចំណាកស្រុក ជ្រកកោន និង សមាហរណកម្ម) ។ បើយើងប្រៀបធៀបទស្សនវិស័យទាំងពីរ (Visions) នៅក្នុងគម្រោងនេះវិញ រដ្ឋាភិបាលខ្មែរសម្លឹងត្រឹមជើងមុង ។ ឯរដ្ឋាភិបាលវៀតណាម សម្លឹងរហូតដល់ជើងមេឃ ។ នេះគឺភាពខុសគ្នាមួយដែលយើងអាចមើលឃើញ ពាក់ព័ន្ធនឹងគម្រោង CLV ។ តើយើងមើលយល់ដោយរបៀបណា ។ សកម្មភាព! នៅក្នុងភាសាអង់គ្លេស មានពាក្យមួយឃ្លាដែលនិយាយថា៖ Action speaks louder than word (សកម្មភាព បង្ហាញអំពីចេតនា) ។ ឧត្តមសេនីយ៍ចក្រភពរ៉ូម៉ាំងមួយរូបនិយាយថា៖ Slow, but sure! (យឺត! ក៏ប៉ុន្តែប្រាកដប្រជា ឬជោគជ័យ) ។ នេះគឺជាវិន័យមួយដែលមេដឹកនាំវៀតណាមបានអនុវត្តិជាច្រើនជំនាន់មកហើយ ។ គួបផ្សំវិន័យនេះជាមួយនឹងវប្បធម៌តស៊ូអត់ធ្មត់ប្រឈមនឹងភាពលំបាកវេទនា វាបានក្លាយទៅជាកត្តាជម្រុញមួយ ជួយឲ្យពលរដ្ឋវៀតណាមជម្នះបាននូវឧបស័គ្គជាច្រើន ដែលរារាំងដំណើរប្រជាសាស្ត្ររបស់ពួកគេចាប់ពីឈូងសមុទ្រតុងកឹង រហូតដល់ចុងជ្រោយខាងត្បូងនៃឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ។ ប្រជាសាស្ត្រ (Demographic Assimilation) មានទ្រង់ទ្រាយស្រដៀងគ្នានឹងលំហូរទឹក ។ ធម្មជាតិនៃទឹកគឺហូរពីទីខ្ពស់ទៅទីទាប ។ ឯមនុស្សគឺហូរពីទីចង្អៀតទៅទីទូលាយ ។ ចង្អៀតនៅទីនេះគឺយើងសំដៅដល់ ចង្អៀតសេរីភាព ចង្អៀតសេដ្ឋកិច្ច ចង្អៀតទឹកដីសម្រាប់រស់នៅ និង ចង្អៀតចិត្ត (យើងអាចបន្ថែមកត្តាចង្អៀតជាច្រើនផ្សេងទៀត) ។ ធម្មជាតិនៃមនុស្ស នៅពេលប្រឈមនឹងកត្តាចង្អៀត មិនថាចង្អៀតចិត្ត ឬចង្អៀតស្អីផ្សេងទៀតឡើយ តែងតែសម្លឹងប្រមើលមើលទៅឆ្ងាយ ។ គឺឆ្ងាយរហូតដល់ជើងមេឃ ។ មេដឹកនាំវៀតណាមក៏ជាមនុស្សដែរ ។ ដូច្នេះ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាចង្អៀតដែលពលរដ្ឋខ្លួនប្រឈម គម្រោង CLV គឺជាដំណោះស្រាយមួយដែលចាំបាច់ជាទីបំផុត ។ បើយើងសង្កេតមើលគោលនយោបាយរបស់ប្រទេសវៀតណាមជាមួយនឹងកម្ពុជា វៀតណាមបានចាប់ផ្តើមគម្រោង CLV តាំងតែពី CLV មិនទាន់កើតចេញជារូបរាងម្លេះ ។ ជំហានទីមួយគឺដីសម្បទានសម្រាប់ដាំដំណាំកៅស៊ូដែលមានរយៈពេល ៩៩ឆ្នាំ នៅភាគឦសាននៃប្រទេសកម្ពុជា ។ ការវិនិយោគលើដំណាំកៅស៊ូនេះ វៀតណាមយកគំរូតាមអាណានិគមបារាំងស្ទើរតែទាំងស្រុង ។ គេសាងសង់ភូមិកម្មករស្រដៀងគ្នានឹងភូមិកម្មកររបស់បារាំងនៅចំការកៅស៊ូ ជប់ កាលពីអតីតកាលដែរ ។ អ្នកដែលរស់នៅក្នុងភូមិកម្មករទាំងនោះគឺជាគ្រួសារនៃកម្មករជនជាតិវៀតណាម ។ នៅក្នុងទស្សនវិស័យរបស់រដ្ឋាភិបាលវៀតណាម កម្មករចម្ការកៅស៊ូដែលចូលមកជ្រកកោនក្នុងទឹកដីខ្មែរពីដើមទីនេះ គឺគ្រាន់តែជាបញ្ញើក្អែកតែប៉ុណ្ណោះ ។ អ្វីដែលជាបំណងធំ គឺកូននិងចៅរបស់កម្មករទាំងនោះ ។ រយៈពេល ៩៩ឆ្នាំ មនុស្សអាចបង្កើតកូនបានយ៉ាងហោចណាស់ក៏បីជំនាន់ដែរ ។ ជាគោលការណ៍អន្តរជាតិ យើងកើតនៅទីណាឬក្នុងប្រទេសណា ប្រទេសនោះគឺជា "ភូមិកំណើត" របស់យើង ។ កម្មករ ១០០០គ្រួសារ បើយើងគិតជាមធ្យមក្នុងមួយគ្រួសារអាចបង្កើតកូនបានបីនាក់ យើងយកចំនួននេះគុននឹង ១០០០ រួចគុននឹង ៣ជំនាន់ យើងអាចនឹងរកឃើញអត្រានៃកំណើនពលរដ្ឋខ្មែរដើមកំណើតវៀតណាមជាក់ជាមិនខានឡើយ ។ គួរកត់សម្គាល់ថា កាលជំនាន់សន្ធិសញ្ញាក្រុងប៉ារីស និង អ៊ុនតាក់ គ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជា អន្តោប្រវេសជនវៀតណាមដែលកំពុងរស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានាគ្រានោះ បានយកកត្តាដូនតាពួកគេដែលអាណានិគមបារាំងយកមកធ្វើការងារនៅស្រុកខ្មែរ ជាមូលដ្ឋានដើម្បីបញ្ជាក់អំពីភាវស្របច្បាប់របស់ពលរដ្ឋ ។ ការបង្កើតតំបន់អភិវឌ្ឃ CLV គឺដើម្បីសម្រួលដល់ការចេញចូលរកសុីនិងបោះទុនវិនិយោគនៅក្នុងតំបន់ ។ សម្រាប់ប្រទេសខ្មែរ យើងមិនចាំបាច់ព្រួយទេ ។ កាប់ព្រៃឈូសឆាយធ្វើផ្លូវគមនាគមន៍ឲ្យតែស្អាតទៅ ពាណិជ្ជករវៀតណាមនឹងចូលមកបោះទុន អភិវឌ្ឍនៅក្នុងតំបន់ដាច់ស្រយាលរបស់យើងភ្លូកទឹកភ្លូកដី ។ យ៉ាងយូរ២០ឆ្នាំទៅមុខទៀត ខេត្តរតនគីរី និង មណ្ឌលគីរី នឹងមានអ្វីដែលភាសាអង់គ្លេសហៅថា Skyscraper (អគារខ្ពស់ៗ) ។ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រជាសាស្ត្រក្នុងទម្រង់កម្មករចម្ការកៅស៊ូគឺជាគំរូ គ្រាន់តែមួយដើរតាមបែបបទ កម្មករ មួយទៀតដើរតាមបែបបទ ពាណិជ្ជករ ឬ មួយយកគំរូតាមបារាំង និង មួយទៀតយកគំរូតាមបុព្វការីជនវៀតណាម ដែលធ្លាប់បានអនុវត្តិនៅតំបន់ព្រៃនគរបានជោគជ័យរួចម្តងហើយ ។ ផ្លូវពីរផ្សេងគ្នា ក៏ប៉ុន្តែវាទៅជួបគ្នានៅក្នុងចំណុចតែមួយ ។ ក្រៅអំពីប្រជាសាស្ត្រចូលមកពីខាងក្រៅ យើងនៅមានប្រជាសាស្ត្រចេញពីក្នុងប្រទេសមួយផ្នែកទៀត ។ អន្តោប្រវេសជន ជាតិវៀតណាមដែលកំពុងរស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ស្របច្បាប់ក្តី មិនស្របច្បាប់ក្តី ភាគច្រើនគឺរស់នៅលើផ្ទះបណ្តែតទឹក និងនៅក្នុងសហគមន៍ដែលមានស្ថានភាពចង្អៀតណែនណាន់តាន់តាប់ ដូចជានៅច្បារអំពៅជាដើម ។ នៅពេល CLV មានហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនិងវិស័យពាណិជ្ជកម្មរីកចម្រើនសមរម្យ ហើយត្រូវការធនធានមនុស្សដើម្បីបម្រើការងារ គួបផ្សំជាមួយនឹងការលើកទឹកចិត្តពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ឲ្យប្រជាពលរដ្ឋចូលទៅរស់នៅក្នុងតំបន់នោះផង យើងអាចរំពឹងនឹងឃើញកំណើនអន្តោប្រវេសជនវៀតណាម ចូលទៅរស់នៅទីនោះច្រើនជាងខ្មែរ ដ្បិតអី បើវិនិយោគិននៅទីនោះភាគច្រើនមកពីវៀតណាម រឿងអីដែលគេមិនត្រូវការមនុស្សដែលមានពូជអម្បូរនិងវប្បធម៌ដូចគ្នា មកបម្រើកិច្ចការងារពាណិជ្ជកម្មរបស់គេ ។ អំណឹះទៅមុខ តំបន់អភិវឌ្ឍ CLV នៅក្នុងខេត្តទាំងបួននៃភាគឦសានប្រទេសខ្មែរ នឹងកែប្រែមុខមាត់ (Literally!) ។ សម្រាប់ពលរដ្ឋខ្មែរដែលព្រួយបារម្ភអំពីការបាត់បង់ទឹកដី ដោយសារការអភិវឌ្ឍរួមគ្នានេះ វាគ្មានអ្វីដែលត្រូវព្រួយបារម្ភទេ ។ ខ្ញុំហ៊ានអះអាងថា ទឹកដីខ្មែរនៅក្នុងតំបន់នោះ មិនបាត់បង់ទៅណាឡើយ ។ ដូរម្ចាស់ដូចការអះអាងរបស់ខ្មែរម្នាក់ដែលខ្ញុំស្រង់សម្តីនៅដើមអត្ថបទ ក៏អត់ដូរដែរ ។ អ្វីដែលផ្លាស់ប្តូរគឺ ពូជអម្បូរមនុស្សដែលចូលទៅរស់នៅក្នុងតំបន់នោះ ។ មុននឹងបញ្ចប់អត្ថបទនេះ ខ្ញុំសូមលើកយកឧទាហរណ៍ជាក់ស្តែងមួយអំពីប្រជាសាស្ត្រ មកលាតត្រដាងដើម្បីឲ្យឃើញច្បាស់ដូចពន្លឺថ្ឌៃ ។ សារភាពតាមត្រង់ នៅពេលសរសេរអត្ថបទរិះគន់យុទ្ធវិធីប្រជាសាស្ត្ររបស់វៀតណាមនេះ ខ្ញុំមានអារម្មណ៍ហាក់ដូចជាកំពុងតែស្តោះទឹកមាត់ដាក់លើបាតដៃខ្លួនឯង ពីព្រោះខ្ញុំគឺជាមនុស្សកើតចេញអំពីប្រជាសាស្ត្រទាំងសាច់ទាំងឆ្អឹង ។ ខ្ញុំកើតមកមានស្លាកប្រជាសាស្ត្របិទនៅលើក្បាលតាំងតែពីនៅក្នុងផ្ទៃម្តាយ គ្រាន់តែគ្មាននរណាមើលស្គាល់ ។ កាលពីឆ្នាំប្រហែលជា ១៩០០ បុព្វការីជនរបស់ខ្ញុំបានចាកចេញពីប្រទេសចិន មកជ្រកកោននៅតំបន់ព្រៃនគរ ដែលជាទឹកដីខ្មែរប្រែក្លាយជាតំបន់ស្វ័យតរបស់អាណានិគមបារាំង ។ ព្រឹត្តិការណ៍ ឬកត្តាដែលញ៉ាំងឲ្យបុព្វការីជនរបស់ខ្ញុំមកជ្រកកោននៅក្នុងស្រុកខ្មែរ ប្រហែលជាកើតចេញអំពីបដិវត្តិន៍អ្នកគុននិយម (Boxer Rebellion) នៅប្រទេសចិន ។ វាជាការបះបោរមួយប្រឆាំងនឹងការរុករានទន្ទ្រានកាន់កាប់ទឹកដីចិន ពីសំណាក់ជនបរទេស ។ ដើមឡើយ រាជនីមេម៉ាយ សុីសុី (Empress Dowager Cixi) ដែលជាអ្នកដឹកនាំប្រទេសចិននាគ្រានោះ គាំទ្រការបះបោររបស់ក្រុមអ្នកបដិវត្ត ។ ប៉ុន្តែ ដើម្បីរក្សាសុវត្ថិភាពរាជបាល្ល័ង្គ គាត់ក៏ដូរចិត្តចូលដៃជាមួយពួកបរទេសថ្កោលទោសជនរួមជាតិខ្លួនទៅវិញ ។ មិនដឹងថាបុព្វការីជនរបស់ខ្ញុំពាក់ព័ន្ធនឹងបដិវត្តិន៍នោះដែរ ឬក៏យ៉ាងណាទេ ។ ប៉ុន្តែ ដំណើរចូលមកជ្រកកោនក្នុងប្រទេសខ្មែររបស់គាត់ គាប់ជួនជាមួយនឹងព្រឹត្តិការណ៍នោះ ។ នៅពេលបុព្វការីជនរបស់ខ្ញុំចាប់ផ្តើមកសាងគ្រួសារនៅតំបន់ ព្រៃនគរ យើងមិនដឹងថា តើគាត់មានភរិយាជាជនជាតិចិន ចាម យួន ឬក៏ខ្មែរទេ ។ យើងគ្រាន់តែដឹងថា កូនប្រុសរបស់គាត់ម្នាក់ដែលត្រូវជាជីតាទួតរបស់ខ្ញុំ បានក្លាយជា អុងប៉ាង ហើយមកតាំងទីលំនៅនៅក្នុងស្រុក ត្បួងឃ្មុំ ។ បន្ទាប់មក កូនប្រុសម្នាក់របស់អុងប៉ាងនោះ ដែលត្រូវជាជីតាខ្ញុំ បានមកតាំងទីលំនៅនៅភូមិ ជប់ ។ ផ្ទះរបស់គាត់ស្ថិតនៅនឹងផ្លូវកែងចំពីមុខខ្លោងទ្វារចូលទៅកាន់បរិវេណរោងចក្រកៅស៊ូរបស់បារាំង ។ គឺទីនោះហើយដែលឪពុកខ្ញុំបានចាប់កំណើត ។ បន្តមកទៀត ឪពុកខ្ញុំបានមកភពប្រសព្វជាមួយនឹងម្តាយខ្ញុំនៅភូមិ ជីរោទិ៍ ដែលស្ថិតនៅត្រើយខាងកើតទន្លេមេគង្គទល់មុខទីក្រុងកំពង់ចាម ។ ឪពុកខ្ញុំមានតួនាទីជាចៅសង្កាត់ជីរោទិ៍ នៅក្នុងសម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ។ ភូមិ ជីរោទិ៍ គឺជាទីកំណើតរបស់ខ្ញុំ ។ បើគិតជាថេរវេលា ដំណើរលីលាប្រជាសាស្ត្ររបស់សាច់សាលោហិតខ្ញុំចំនួន ៤ ជំនាន់ ពីព្រៃនគរមកដល់ត្រើយខាងកើតនៃទីក្រុង កំពង់ចាម ត្រូវការពេលវេលាប្រមាណជា ៩០ឆ្នាំ ។ ជីវិតរបស់ប្រជាជាតិមួយ គឺមិនខុសអំពីជីវិតមនុស្សម្នាក់ឡើយ ។ យើងរមែងជួបនឹងបញ្ហាគ្មានទីបញ្ចប់ ។ បញ្ហាប្រជាសាស្ត្រជនជាតិវៀតណាមចូលមកក្នុងទឹកដីខ្មែរ មិនមែនជារឿងដែលយើងមិនអាចដោះស្រាយបាននោះទេ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ មុននឹងយើងដោះស្រាយបញ្ហា យើងត្រូវស្គាល់ទ្រង់ទ្រាយរបស់វា ហើយរិះរករូបមន្តសមប្រកបណាមួយមកធ្វើជាគោល ។ នៅផ្នែកខាងលើនៃអត្ថបទនេះ ខ្ញុំបានប្រៀបធៀបប្រជាសាស្ត្រទៅនឹងលំហូរទឹក ។ ធម្មជាតិនៃទឹក គឺវាមានសមត្ថភាព ជ្រាប ជ្រៀតជ្រែក និង ជ្រកកោន ។ គេមិនអាចធ្វើរបងទប់ ឬឃាំងទឹកជាប់ទេ (អត្ថប្បដិរូបសង្កត់ន័យ) ។ ទឹកដែលហូរខ្លាំង វាមានលទ្ធភាពច្រោះកាត់ផ្តាច់ដីទៅជាមួយ (អត្ថប្បដិរូបសង្កត់ន័យ) ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើយើងមានអ្វីដែលភាសាអង់គ្លេសហៅថា Ingenuity (ភាពបុិនប្រសប់) យើងអាចទាញយកសារប្រយោជន៍អំពីទឹកបានច្រើនឥតគណនា ។ ពាក់ព័ន្ធនឹងទឹកនៅក្នុងន័យប្រជាសាស្ត្រ វិធីតែមួយគត់ដែលយើងអាចទាញយកសារប្រយោជន៍អំពីទឹក គឺធ្វើឲ្យវាហូរបាចសាចដើម្បីឲ្យលំហូរចុះខ្សោយងាយស្រួលគ្រប់គ្រង ។ មធ្យោបាយមួយដែលអាចធ្វើឲ្យលំហូរទឹកចុះខ្សោយ គឺឧបស័គ្គ (Obstacles) ដូចជាដាក់ដុំថ្មតម្រៀបគ្នាជាច្រើនស្រទាប់ ។ ចំណុចណាអំណោយផល យើងសង់រហាត់ទឹកដើម្បីដងយកទឹកបង្ហូរទៅប្រើប្រាស់តាមសេចក្តីត្រូវ ឬក៏ដាក់កង្ហារឲ្យលំហូរទឹកទាញឌីណាម៉ូបង្កើតឋាមពលអគ្គិសនី (អត្ថប្បដិរូបសង្កត់ន័យ) ។ និយាយឲ្យចំ អនុវត្តិច្បាប់ទម្លាប់ឲ្យបានមធ្យត និង ពង្រឹងវិស័យអប់រំ ជាពិសេសទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ អរិយធម៌ និងអក្សាសាស្ត្រ ឲ្យបានរឹងមាំ ។ លំហូរប្រជាសាស្ត្រនៃជនជាតិវៀតណាមមកក្នុងទឹកដីកម្ពុជា គឺជាកត្តាជៀសមិនរួច (Inevitable) ។ សំណួរតែមួយគត់ដែលពលរដ្ឋ ជាពិសេសមេដឹកនាំប្រទេសខ្មែរ ត្រូវលើកយកមកគិតពិចារណាគឺថា តើយើងត្រូវទាញយកសារប្រយោជន៍ អំពីកំណើនពលរដ្ឋប្រជាសាស្ត្រនេះ ដោយរបៀបណា ។ នៅក្នុងភាសាអង់គ្លេស មានពាក្យមួយម៉ាត់ដែលគេនិយាយថា៖ Social Fabric (សសៃសូត្រសង្គម) ។ ដើម្បីត្បាញសំពត់ហូលមួយ ដែលមានក្បូរក្បាច់រចនាល្អប្រណិត ដូចជាអ្វីដែលបុព្វបុរសខ្មែរបន្សល់ទុកនៅលើរូបចម្លាក់អប្សរា យើងត្រូវចេះច្នៃយកសសៃសូត្រដែលមានពណ៌ទីទៃពីគ្នា មកផ្គុំឲ្យចេញជាគោម (អត្ថប្បដិរូបសង្កត់ន័យ) ។ កិច្ចការនេះធ្វើទៅបានជោគជ័យឬមិនជោគជ័យ គឺអាស្រ័យលើចំណេះដឹងនិងភាពបុិនប្រសប់ (Knowledge and Ingenuity) ។ នៅក្នុងន័យប្រជាសាស្ត្រក៏ដូចគ្នាដែរ គឺយើងត្រូវការចំណេះដឹងនិងភាពបុិនប្រសប់ ដើម្បីទប់ទល់នឹងបាតុភូត ដ៏គួរឲ្យខ្លាចនេះ ។ បើមិនដូច្នោះទេ វាសនានៃអត្តសញ្ញាណពលរដ្ឋ ក៏ដូចជាប្រទេសខ្មែរ គឺមិនខុសអំពីជនជាតិម្ចាស់ស្រុកនៅទ្វីបអាមេរិកឡើយ ។ ទ្វីបអាមេរិក ជាពិសេសសហរដ្ឋអាមេរិក គឺជាផ្ទាំងទស្សនីយភាពប្រជាសាស្ត្រ ដ៏ធំជាងគេបំផុតនៅក្នុងពិភពលោក ។ វាក៏ជាគំរូដ៏វិសេសវិសាលមួយសម្រាប់សិក្សាអំពីប្រជាសាស្ត្រដែរ ។ នៅក្នុងដំណើរធម្មជាតិនៃប្រជាសាស្ត្រ វប្បធម៌ដែលមិនសូវរឹងមាំ រមែងត្រូវបានស្រូបចូលទៅក្នុងវប្បធម៌ដែលរឹងមាំ (Being absorbed) ។ វប្បធម៌នៅទីនេះគឺសំដៅលើការតស៊ូស្រវាស្រទេញរបស់មនុស្ស នៅក្នុងទម្រង់សសៃសូត្រសង្គម មិនមែនសំណង់ប្រាសាទសីលា ឬក៏សិលាចារឹកឡើយ ។ បើនិយាយអំពីប្រជាសាស្ត្រវិញ វាមានបីទម្រង់ ។ ទីមួយគឺ វប្បធម៌ជនចំណូលថ្មីរលាយចូលទៅក្នុងវប្បធម៌ម្ចាស់ស្រុក ។ ទីពីរគឺ វប្បធម៌ម្ចាស់ស្រុករលាយចូលទៅក្នុងវប្បធម៌ជនចំណូលថ្មី ។ និងទីបីគឺ វប្បធម៌ជនចំណូលថ្មីនិងម្ចាស់ស្រុករស់នៅទន្ទឹមគ្នា (Co-exist side-by-side) ស្រដៀងគ្នានឹងអ្វីដែលយើងអាចមើលឃើញនៅកម្ពុជាក្រោមសព្វថ្ងៃ ។ ត្រង់រស់នៅទន្ទឹមគ្នារបៀបនេះអាចមានរយៈពេលយូរអង្វែងសែងជាតិ ឬក៏យ៉ាងណា គឺអាស្រ័យលើភាពរឹងបុឹងនៃវប្បធម៌នីមួយៗ ។ ប្រជាសាស្ត្រនៅសហរដ្ឋអាមេរិក គឺស្ថិតនៅក្នុងទម្រង់ទីពីរ ដែលវប្បធម៌ម្ចាស់ស្រុករលាយចូលទៅក្នុងវប្បធម៌ជនចំណូលថ្មីផង និង រលាយបាត់បង់ផង ។ នៅក្នុងករណីប្រទេសកម្ពុជា ជាមួយនឹងប្រជាសាស្ត្រជនជាតិវៀតណាមនាពេលអនាគត បើយើងសង្កេតមើលទម្រង់នានាដែលត្រូវបានអនុវត្តិតាំងតែពីអតីតកាលមក វាជាដំណើរ "ទាត់សំបកកំប៉ុង" តាមបណ្តោយផ្លូវ ។ វៀតណាមអត់រូតរះទេ ក៏ប៉ុន្តែអនុវត្តិគោលការណ៍ប្រជាសាស្ត្រគ្រប់ទម្រង់ រង់ចាំឱកាសអាស្រ័យផល ។ ឆ្មាសក៏ដោយ ឆ្មាខ្មៅក៏ដោយ ឲ្យតែវាចាប់បានកណ្តុរ សម្បុររបស់វាមិនសំខាន់ឡើយ ។ នេះគឺជាអ្វីដែលប្រទេសកម្ពុជាប្រឈមនៅថ្ងៃអនាគត ជាមួយនឹងបញ្ហាប្រជាសាស្ត្រ ។ អរគុណជាអនេកកប្បការ ដែលអានអត្ថបទដ៏វែងអន្លាយនេះ រហូតដល់ចប់ ៕

ចំណីខួរក្បាល

ដាំបន្លែដោយខ្លួនឯង ពេលមករស់នៅក្នុងផ្ទះបុរី (Townhome) កាលពីបីឆ្នាំមុន យើងមានដីប្រហែល ១០ម៉ែត្របួនជ្រុងនៅខាងក្រោយផ្ទះ ។ យើងសម្រេចច្នៃដីនោះ ដោយកាត់យកប្រមាណជា ៥ម៉ែត្របួនជ្រុងក្រាលឥដ្ឋធ្វើជាកន្លែងអង្គុយលម្ហែ ។ ដីដែលនៅសល់ជុំវិញប្រហែលជា ២ម៉ែត្រកន្លះនៅផ្នែកខាងឆ្វេងដៃនិងខាងក្រោយ និង១ម៉ែត្រកន្លះនៅខាងស្តាំដៃ យើងច្នៃធ្វើជាសួនដាំបន្លែនានា ។ ដីមួយម៉ែត្រកន្លះផ្នែកខាងស្តាំដៃ ខ្ញុំច្នៃធ្វើថ្នាលសម្រាប់ដាំត្រកួន ស្ពៃ និង សាឡាដ ។ ផ្នែកខាងក្រោយខ្ញុំធ្វើទ្រើងពីរជាន់សម្រាប់ដាំ ម្រះ និង ត្រឡាច ។ នៅក្រោមទ្រើងត្រឡាច ខ្ញុំដាំខ្ទឹមសនៅរដូវត្រជាក់ធ្លាក់ទឹកកក ។ ឯដី២ម៉ែត្រកន្លះនៅផ្នែកខាងឆ្វេងដៃ ខ្ញុំលៃដាំម្ទេស ៥ប្រភេទបានប្រហែលជា ៣០ដើម ។ ត្រប់បួនដប់ដើម ។ ប៉េងបោះ ២០ដើម ។ ត្រសក់ពីរជន្លង់ ។ និង សណ្តែកគួពីរជន្លង់ ។ នៅតាមចន្លោះកៀនកោះ ខ្ញុំដាំស្លឹកគ្រៃ ៥គុម្ព ជីរបួនប្រាំមុខ ម្អមពីរកូនកាធុន និងដំណាំខ្លះទៀតដូចជា ក្រូចសើច កន្ទ្រោប ទៀប ស្រកានាគ តាង៉ែន និង ផ្កានានា ដែលខ្ញុំដាំដាក់ក្នុងផើង ។ ដំណាំដូចជាស្រកានាគ ទៀប និង តាង៉ែន ខ្ញុំដាំក្រាន់តែលម្អភ្នែកតែប៉ុណ្ណោះ ។ មិនរំពឹងអាស្រ័យផលទេ ។ ក្រៅអំពីនេះ ខ្ញុំដាំទន្លាប់ពីរដើម និង កន្ទឹម មួយដើមនៅត្រង់ចំណុចកាច់ជ្រុងកម្រាលឥដ្ឋ ដើម្បីផ្តល់ម្លប់ដល់កន្លែងយើងអង្គុយលម្ហែ ។ បើគិតជាថេរវេលា វាទើបតែបានបីឆ្នាំ ។ ដូច្នេះអ្វីៗស្ថិតនៅក្នុងដំណាក់កាលរៀបចំនៅឡើយ ។ ប៉ុន្តែ បើគិតជាភោគផលបន្លែបង្កា ដីតិចតួចនេះអាចផ្គត់ផ្គង់តម្រូវការបានមួយផ្នែកដែរ ដោយមិនចាំបាច់ទៅទិញអំពីផ្សារឡើយ ។ អត្ថបទនេះ ខ្ញុំចង់និយាយអំពីរបៀបដាំនិងថែទាំបន្លែ ។ បច្ចុប្បន្ន ការដាំបន្លែដោយខ្លួនឯងនៅតាមផ្ទះ ហាក់ដូចជាមានប្រជាប្រិយភាពខ្លាំង ។ ហើយក៏មានមនុស្សមួយចំនួន ត្អូញត្អែអំពីការដាំដំណាំមិនសូវទទួលបានលទ្ធផលល្អដែរ ។ ថ្វីដ្បិតតែការដាំដំណាំមិនត្រូវការ ការចំណេះជំនាញជ្រៅជ្រះក៏ដោយ ក៏យើងត្រូវយល់ដឹងអំពីរបៀបដាំនិងថែទាំដំណាំដែរ ទើបរកជោគជ័យឃើញ ។ ក្នុងនាមជាកូនអ្នកចម្ការម្នាក់ ដែលប្រកបរបរដាំបន្លែនៅតាមដងទន្លេមេគង្គជាច្រើនជំនាន់ ខ្ញុំសូមចែករំលែកចំណេះដឹងខ្លះៗដល់មនុស្សមួយចំនួន ដែលព្យាយាមដាំបន្លែដោយខ្លួនឯង ។ របៀបដាំដំណាំនេះ ខ្ញុំរៀនអំពីម្តាយខ្ញុំ ។ ម្តាយខ្ញុំក៏រៀនអំពីឪពុកម្តាយគាត់ដែរ ។ វាជាចំណេះដឹងតគ្នា ។ មិនមែនជាចំណេះដឹងដែលខ្ញុំរៀនចេញអំពីសាលាឡើយ ។ ជាបឋម យើងត្រូវស្គាល់ប្រភេទដី ។ នៅអារ្យប្រទេស គេវាស់កម្រិត PH នៃដីដាំដំណាំ ។ ខ្ញុំមិនដែលខ្វល់រឿង ភីអេច ភីអាំងអ្វីទេ ។ ម្តាយខ្ញុំប្រាប់ថា ដីដាំដំណាំអាចមានបីប្រភេទគឺ៖ ដីល្បាយខ្សាច់ ដីកណ្តេង និង ដីច្រេះអាចម៍ដែក ។ ដីល្បាយខ្សាច់គីដីនៅតាមមាត់ទន្លេ ចន្លោះពី ៥០ ទៅ ២០០ម៉ែត្រ ។ ដីកណ្តេងគឺដីបឹង ដែលស្ថិតនៅលើសពី ២០០ម៉ែត្រពីមាត់ទន្លេ ។ អ្នកស្រុកខ្លះហៅដីបឹងថា ដីប្រាំង ។ ឯដីច្រេះអាចម៍ដែកគឺប្រភេទដីឥដ្ឋដែលមានល្បាយគ្រួសថ្មបាយក្រៀមច្រើន ។ ដីប្រភេទនេះសម្បូរនៅខាងខេត្ត កំពង់ធំ និង សៀមរាប ហើយមិនសូវល្អសម្រាប់ដាំបន្លែទេ ។ យើងភ្ជួរតែមួយផាលនង័្គល ទៅដល់ដីច្រេះអាចម៍ដែកហើយ ។ បើជីកឲ្យជ្រៅថែមទៀត យើងនឹងជួបថ្មបាយក្រៀម ។ គឺថ្មនេះហើយដែលបុព្វបុរសខ្មែរយកទៅធ្វើរបងប្រាសាទនានា ។ ការដាំបន្លែនៅតាមបណ្តោយមាត់ទន្លេ មិនជាលំបាកថែទាំណាស់ណាទេ ។ កាលពី ៣០ ឬ ៤០ឆ្នាំកន្លងទៅ យើងគ្មានម៉ាសុីនបូមទឹកនិងបច្ចេកទេសតទុយយោស្រោចស្រព្វដំណាំឡើយ ។ យើងដាំបន្លែដោយពឹងលើរដូវកាលនិងអាកាសធាតុ ហើយទុកឲ្យដំណាំលូតលាស់ទៅតាមសម្មាជីវោរបស់វា ។ គួរកត់សម្គាល់ថា មុនពេលមនុស្សយកវាមកដាំធ្វើជាបន្លែបង្កា រុក្ខជាតិនានាដូចជាត្រឡាច ល្ពៅ ត្រប់ ម្ទេស ជាដើម សុទ្ធសឹងតែជារុក្ខជាតិដុះដោយព្រៃ ។ គ្មាននរណាពូនគុម្ពជ្រុំគល់វាទេ ។ ពីដើមមិញ ដំណាំបន្លែនៅតាមមាត់ទន្លេគឺយើងដាំនៅរដូវទឹកស្រក ឬរដូវរាំងស្ងួត ។ ដោយហេតុតែទឹកទន្លេហូរលិចច្រាំងរៀងរាល់ឆ្នាំ ការដាំបន្លែក៏ត្រូវជ្រើសរើសប្រភេទឲ្យត្រូវទៅនឹងសណ្ឋានដីដែរ ។ កន្លែងខ្លះ មានពំនូកខ្សាច់ ។ កន្លែងខ្លះមានល្បាយខ្សាច់ ។ កន្លែងខ្លះមានដីល្បប់គ្របលើល្បាយខ្សាច់ ។ កន្លែងដែលមានពំនូកខ្សាច់ យើងអាចដាំល្ពៅ ឬ ឃ្លោកនិងត្រឡាចនៅជុំវិញនោះ ដ្បិតដំណាំទាំងបីប្រភេទនេះអាចវារគ្របលើពំនូកខ្សាច់ដែលជាហេតុមិនឲ្យកំដៅជះចេញពីដីខ្សាច់រុកគួនវាបានឡើយ ។ ដីល្បាយខ្សាច់យើងអាចដាំ ត្រសក់ស្រូវនិងឪឡឹក ។ ឯដីដែលមានល្បប់គ្របពីលើ យើងអាចដាំត្រសក់ផ្អ ប៉េងប៉ោះ ម្ទេស និង ត្រប់ ។ ពេលវេលានៃការដាំដុះគឺយើងប្រើទម្ងន់មនុស្ស ។ ចំណុចណាដែលយើងអាចដើរលើបាន គឺអាចដាំបានហើយ ។ យើងត្រូវត្រាំគ្រាប់ត្រសក់និងត្រឡាចឲ្យវាប្រេះមាត់ចាប ឬចេញពន្លកឫសបន្តិចមុននឹងយកទៅដាំ ។ របៀបដាំគឺយើងជីកដោយចបជីកក្នុងទម្រង់ត្រីកោណ ឬបួនជ្រុង ឆ្កឹះយកដីល្បប់ផ្នែកខាងលើចេញ ។ ដាក់គ្រាប់ត្រសក់ ឬត្រឡាច បីឬបួនគ្រាប់ក្នុងមួយរណ្តៅ ។ រួចហើយយកដីល្បាយខ្សាច់លាយអាចម៍គោមួយទូកដៃលប់រណ្តៅ ។ ឯការដាំ ត្រប់ ម្ទេស និង ប៉េងប៉ោះ ក៏មានសណ្ឋានស្រដៀងគ្នាដែរ គ្រាន់តែយើងបណ្តុះកូនត្រប់ ម្ទេស និងប៉េងប៉ោះនៅក្នុងថ្នាល ប្រមាណជាមួយខែមុន ។ កូនត្រប់ម្ទេសនិងប៉េងប៉ោះ ពេលដកចេញពីថ្នាលត្រូវរលាស់ដីចេញពីឫសរបស់វា ។ បន្ទាប់ពីជីករណ្តៅហើយ យើងប្រើឈើបុសបុកក្នុងរណ្តៅនោះជម្រៅប្រមាណពីរថ្នាំងដៃទៀត ។ រូចហើយ យកកូនប៉េងប៉ោះ ត្រប់ ឬម្ទេសមួយដើមដាក់ក្នុងរណ្តៅឈើបុសនោះ ។ បន្ទាប់មក យកដី ឬឆ្កឹះដីល្បាយខ្សាច់នៅមាត់រណ្តៅឈើបុសលប់ឫសកូនដំណាំឲ្យជិត ។ ចុងបញ្ចប់ យកកំសៀវដងទឹកដើរស្រោចកូនដំណាំទាំងនោះមួយច្រូចៗ ។ ការស្រោចទឹកនេះគឹមិនត្រូវឲ្យទឹកប៉ះត្រួយវាទេ ។ កាលពីក្មេង ខ្ញុំធ្លាប់ធ្វើកិច្ចការនេះ ។ ម្តាយខ្ញុំស្រែកទូន្មានខ្ញុំជាប្រចាំ ទោះស្លាប់១០ជាតិក៏នៅតែចាំដែរ ។ យើងដាំកូន ត្រប់ ម្ទេស ប៉េងប៉ោះ នៅពេលល្ងាចហើយស្រោចទឹកវាតែម្តងនេះគត់ ។ ស្អែកឡើង ពេលត្រូវកំដៅថ្ងៃវាស្រឡប់ស្តូក ប៉ុន្តែអត់ងាប់ទេ ។ ពេលកូន ត្រសក់ ត្រឡាច ឃ្លោក ល្ពៅ ប៉េងប៉ោះ ត្រប់ ម្ទេស លាស់ស្លឹកបានពីរឬបី យើងយកចបជីកជ្រុំគល់ ឬគុម្ពវា មួយឬពីរថ្ងៃក្រោយមក យើជម្រះស្មៅ ឬជ្រោយដីតាមបណ្តោយរងរបស់វា ។ ការជ្រោយដីតាមបណ្តោយរងនេះ មានសារសំខាន់ណាស់ ។ វាបំបែកផ្ទាំងដីល្បប់ជាបំណែកតូចៗហើយនិងធ្វើឲ្យវាស្ងួត ។ ដីស្ងួតនៅផ្នែកខាងលើនេះ គឺជាយន្តការទាញទឹកសន្សើមនៅពេលយប់យកទៅផ្គត់ផ្គង់ដីល្បាយខ្សាច់ដែលនៅផ្នែកខាងក្រោម ។ នេះហើយគឺជាវិធីដាំដំណាំបន្លែ ដោយមិនចាំបាច់ស្រោចទឹក ។ ឯការដាំបន្លែនៅលើដីកណ្តេង ឬ ដីបឹង ឬ ដីប្រាំង គេធ្វើតាមវិធីផ្សេង ។ ជាទូទៅ យើងរង់ចាំទាល់តែដីចម្ការរឹងល្មមឲ្យគោដើរលើបាន ទើបភ្ជួរដីនោះហាលឲ្យស្ងួតបន្តិច ។ បន្ទាប់មក យើងយករនាស់ចាក់ដែលមានធ្មេញដែកដូចចម្រូង រាស់លើដីបំណាស់ឲ្យទាល់តែបែកជាដុំៗប៉ុនៗកដៃ ។ ជាមួយគ្នានោះដែរ យើងរាស់នឹងរនាស់ខ្វារចុះឡើងៗ ដើម្បីឲ្យកម្ទេចដីតូចៗធ្លាក់ចុះទៅផ្នែកខាងក្រោម ។ យើងរាស់នឹងរនាស់ចាក់និងរនាស់ខ្វារជាច្រើនដង ដើម្បីបំបែកដីអាចម៍បំណាស់ឲ្យមានល្បាយល្អិតនៅផ្នែកខាងក្រោម ។ មុននឹងចាប់ផ្តើមដាំកូន ម្ទេស ឬ ត្រប់ ដែលជាប្រភេទដំណាំធន់នឹងកំដៅថ្ងៃ យើងភ្ជួរដីនោះត្រឡប់ម្តងទៀត រួចហើយរាស់វាដូចលើកទីមួយដែរ ។ ពេលល្ងាចទើបយើងយកកូនម្ទេសនិងត្រប់ទៅដាំ ដោយវែកដីដុំនៅផ្នែកខាងលើជាទម្រង់សំបុកមាន់ រួចហើយជាន់នឹងថ្លើមជើងឲ្យហាប់បន្តិចទើបយកឈើបុសបុកជារណ្តៅ ដូចជាយើងដាំនៅលើដីល្បាយខ្សាច់តាមមាត់ទន្លេដែរ ។ ការស្រោចទឹកគឺដូចគ្នា ដោយជៀសវាងមិនឲ្យប៉ះត្រួយកូនដំណាំឡើយ ។ យើងអាចស្រោចទឹកកូនដំណាំម្តងទៀតនៅពេលព្រឹកព្រហាម រួចហើយទុកឲ្យវាចាប់ឫសរស់តាមសម្មាជីវោរបស់វា ។ ពេលកូនដំណាំលាស់ខ្ពស់បន្តិច យើងអាចយកចប ឬខ្វែវ ជម្រះពូនគល់ដើម្បីជួយឲ្យសំណើមនៅក្រោមគល់ដំណាំនៅថេរបានយូរ ក៏ដូចជាជួយទាញយកទឹកសន្សើមនៅពេលយប់ មកផ្គត់ផ្គង់កូនដំណាំដែរ ។ ជាទូទៅ ទម្រាំដីបឹងស្ងួតអាចភ្ជួររាស់ដាំដំណាំបាន គឺយើងត្រូវរង់ចាំដល់ខែ មាឃធំ ឬផល្គុន ។ ដូច្នេះ បើមានភ្លៀងកក់ខែម្តងពីរនៅខែចែត្រ យើងអាចរំពឹងទទួលបានផលច្រើន ។ និយាយអំពីការដាំដំណាំនៅក្រោយផ្ទះ ជាពិសេសផ្ទះបុរីនៅក្នុងក្រុង គឺយើងមិនមានជម្រើសច្រើនទេ ។ ដីនៅក្រោយផ្ទះ ដែលភាគច្រើនជាដីដែលគេដឹកយកមកចាក់បំពេញ ជាទូទៅមិនសូវសមប្រកបសម្រាប់ដាំបន្លែបង្កាឡើយ ។ ប៉ុន្តែ យើងអាចច្នៃវាដាំបន្លែបាន ដោយប្រើវិធីលាយល្បាយ ។ បើដីក្រោយផ្ទះយើងសម្បូរខ្សាច់ យើងរកដីកណ្តេងយកមកលាយ ។ បើដីនោះសម្បូរទៅដោយដីកណ្តេងនិងដីឥដ្ឋ យើងរកដីល្បាយខ្សាច់យកមកលាយ ។ ដីនៅក្រោយផ្ទះខ្ញុំជាប្រភេទដីកណ្តេងលាយដីឥដ្ឋ ។ ដាំបន្លែអ្វីក៏មិនសូវល្អដែរ ដ្បិតវាជាំទឹកខ្លាំងពេក ។ ដោយហេតុតែខ្ញុំមិនដឹងជាទៅរកដីល្បាយខ្សាច់ឯណាយកមកលាយបាន ខ្ញុំក៏សម្រេចចិត្តទៅទិញដីជីកំប៉ុស ដែលគេធ្វើអំពីកម្ទេចស្លឹកនិងមែកឈើលក់នៅផ្សារ យកមកលាយ ។ វាមិនមែនជាអ្វីដែលខ្ញុំចង់បានទេ ប៉ុន្តែខ្ញុំអាចប្រើវិធីឆ្នៃប្រតិដ្ឋនិងចំណេះដឹងរៀនពីដូនតា ដាំបន្លែបានផលគួរសមដែរជាមួយនឹងដីដែលមិនសូវសមប្រកបនេះ ។ អ្វីដែលខ្ញុំអនុវត្តិគឺ បង្អត់ទឹកដំណាំ ។ ខ្ញុំមិនស្រោចទឹកដំណាំខ្ញុំរាល់ថ្ងៃទេ សូម្បីតែត្រកួននិងម្អមដែលជាដំណាំដុះក្នុងស្រែឬក៏បឹង ក៏ខ្ញុំអត់ស្រោចទឹកវារាល់ថ្ងៃដែរ ។ គួរកត់សម្គាល់ថា ដីកណ្តេងឬដីឥដ្ឋពេលត្រូវទឹក វានឹងរលាយជាប់គ្នានៅផ្នែកខាងលើ (on the surface) ដូចនំក្រៀបឬគ្របឆ្នាំ ។ នៅពេលប្រការនេះកើតឡើង សំណើមនៅផ្នែកខាងក្រោមនឹងបង្កឲ្យមានចំហាយក្តៅពេលត្រូវកម្តៅព្រះអាទិត្យ ដែលញាំញីឫសដំណាំនិងធ្វើឲ្យវាក្រិន ។ ដូច្នេះ ត្រូវជ្រុំជ្រោយដីនៅក្បែរគល់ឬចន្លោះរងបន្លែ ជាមួយនឹងកូនរនាស់ផ្លែមួយ ផ្លែពីរ ឬផ្លែបួន ដូចដែលខ្ញុំបង្ហាញនៅក្នុងរូប ជាប្រចាំបន្ទាប់ពីមានភ្លៀងធ្លាក់ ឬក៏សង្កេតឃើញមានដីក្រាំងខ្លាំង ។ តាមចន្លោះជួរត្រកួនក៏ដូចគ្នា ។ គប្បីយកច្បូកម្រាមដៃ ឬក៏ដែកឬឈើប៉ុនម្រាមដៃ ទៅចាក់ឲ្យមានប្រហោងដើម្បីឲ្យចំហាយទឹកហួតឡើងលើផងដែរ ។ ដូចដែលខ្ញុំបានជម្រាបនៅផ្នែកខាងលើរួចហើយ បន្លែបង្កាភាគច្រើនវាដុះតាមព្រៃគ្មាននរណាស្រោចទឹកថែធួនពូនគល់វាទេ ។ បើយើងបារម្ភខ្លាចដំណាំងាប់ យើងអាចកាយដីនៅចន្លោះជួរដើម្បីពិនិត្យមើលថាតើវាស្ងួតដល់កម្រិតណា ។ បើស្ងួតខ្លាំង យើងអាចស្រោចទឹកដោយបង្ហូរទឹកយឺតៗឲ្យចំគល់ដំណាំនីមួយៗ ។ មិនត្រូវបាញ់ទឹកបាចសាចពាលវាលពាសកាលឡើយ លើកលែងតែត្រកួននឹងស្ពៃ ។ កាលពីក្មេង ខ្ញុំធ្លាប់ឮចាស់ៗប្រាប់ថា បើចង់ឲ្យដំណាំលាស់ស្ទុះ ត្រូវបង្អត់ទឹកវាបួនប្រាំថ្ងៃសឹមស្រោចម្តង ។ និយាយអំពីបទពិសោធមួយដែលខ្ញុំធ្វើនៅឆ្នាំនេះ ។ ខ្ញុំដាំកូនម្ទេសចំនួន ៩ដើម ។ កូនម្ទេស ៣ដើមខ្ញុំស្រោចទឹករាល់ថ្ងៃ ។ បីដើមទៀតខ្ញុំអត់ស្រោចទឹកទេ ។ ឯបីដើមចុងក្រោយ ខ្ញុំស្រោចទឹកប្រាំថ្ងៃម្តង ។ នៅតំបន់ខ្ញុំរស់នៅមានការរាំងស្ងួតប្រហែលមួយខែកន្លះ និងមានសុីតណ្ហភាពចន្លោះពី ៣៧ទៅ៤២ អង្សាសេ ជាប្រចាំ ។ ខ្ញុំសង្កេតឃើញថា កូនម្ទេសដែលខ្ញុំស្រោចទឹករាល់ថ្ងៃ វាមានស្លឹកពណ៌បៃតងខ្ចីនិងមានដើមខ្ពស់ល្វន់ល្វត ។ កូនម្ទេសដែលខ្ញុំអត់ស្រោចទឹកសោះ វាមានស្លឹកពណ៌ខៀវចាស់ ដើមទាបតែរឹងបុឹង ។ ឯកូនម្ទេសដែលខ្ញុំស្រោចទឹក ៥ថ្ងៃម្តង វាមានសណ្ឋាននៅចន្លោះកូនម្ទេសទាំងពីរក្រុមខាងលើ ។ កូនម្ទេសទាំងអស់ អត់មានងាប់មួយដើមទេ ។ នេះគឺជាបទពិសោធន៍មួយដែលខ្ញុំរកឃើញសម្រាប់ការដាំដំណាំនៅក្រោយផ្ទះ ៕

ចំណីខួរក្បាល

យួនធ្វើបាន! កំណត់៖ អត្ថបទនេះ ស្មេរសរសេរជាទម្រង់ផ្គុំផ្ទាំងចំណោទ (Putting together pieces of the puzzle) ។ វាជារឿងរ៉ាវមួយពាក់ព័ន្ធនឹងទំនាក់ទំនងទ្វេភាគី រវាងប្រទេសវៀតណាម និង សហរដ្ឋអាមេរិក បន្ទាប់ពីអតីតលោកប្រធានាធិបតី ប៊ីល គ្លីនតុន ទៅធ្វើទស្សនកិច្ចនៅវៀតណាម ដើម្បីផ្សារភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងការទូតរវាងប្រទេសទាំងពីរឡើងវិញ នៅក្នុងឆ្នាំ ២០០០ ។ មុននឹងសរសេរអត្ថបទនេះ ខ្ញុំសូមនិយាយពាក្យក្នុងចិត្តមួយម៉ាត់ថា៖ យួនឆ្លាត! ត្រង់ឆ្លាតជាងខ្មែរឬមិនជាងខ្មែរ សូមទុកប្រការនេះឲ្យមិត្តអ្នកអានវិនិច្ឆ័យតាមការគួរ ។ នៅដើមទសវត្សឆ្នាំ ២០០០ ខ្ញុំបានទៅកត់ត្រាសរសេររបាយការណ៍ឲ្យគណកម្មាធិការមួយ ដែលទទួលបន្ទុកបំពេញបេសកកម្មឲ្យមូលនិធិអប់រំវៀតណាម (Vietnam Education Foundation, VEF) ។ បច្ចុប្បន្ន មូលនិធីនេះគ្មានអត្ថិភាពទៀតទេ ។ ខ្ញុំបានទៅកត់ត្រារបាយការណ៍ចុងក្រោយឲ្យមូលនិធីនេះនៅឆ្នាំ ២០១៨ ។ មូលនិធិអប់រំវៀតណាម ចាប់ផ្តើមដំណើរការនៅឆ្នាំ ២០០៣ បន្ទាប់ពីរដ្ឋសភាអាមេរិកាំងអនុម័តច្បាប់បង្កើតមូលនិធិនេះឡើង ។ មូលនិធិនេះផ្តល់អាហារូបករណ៍ឲ្យតែនិស្សិតនិងបុគ្គលិកសិក្សានៅក្នុងប្រទេសវៀតណាមមករៀន ឬមកធ្វើកម្មសិក្សានៅសហរដ្ឋអាមេរិកតែប៉ុណ្ណោះ ។ ជនជាតិវៀតណាមដែលរស់នៅក្នុងប្រទេសដទៃ គ្មានសិទ្ធិទទួលអាហារូបករណ៍នេះទេ ។ និស្សិតវៀតណាមកម្រិតអនុបណ្ឌិតនិងមហាបរិញ្ញាប្រមាណជា ៦០០នាក់ និង បុគ្គលិកសិក្សាប្រហែល ៥០នាក់ បានមកសិក្សានៅសហរដ្ឋអាមេរិកនៅក្នុងកម្មវិធីនេះ ។ ឯសហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានបញ្ជូនសាស្ត្រាចារ្យប្រមាណ ៤០រូប ទៅបង្រៀននិស្សិតនៅក្នុងប្រទេសវៀតណាមផងដែរ ។ សម្រាប់អ្នកដែលយល់ដឹងអំពីប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលអាមេរិកាំង ទំនាក់ទំនងទ្វេភាគីដែលតម្រូវឲ្យរដ្ឋសភាអនុមតិច្បាប់ទទួលស្គាល់ គឺច្រើនតែពាក់ព័ន្ធនឹងកិច្ចព្រមព្រៀង ឬសន្ធិសញ្ញាអ្វីមួយ ។ ដូច្នេះ ការបង្កើតមូលនិធីអប់រំវៀតណាម ប្រាកដជាបង្កើតឡើងដើម្បីផ្សះផ្សារអ្វីមួយនៅក្នុងដំណើរនិយាយរកគ្នាវិញរវាងសត្រូវសុីសាច់ហុតឈាមគ្នាកាលពីអតីត ។ នៅពេលយើងនិយាយអំពីអតីតកាលរបស់វៀតណាម ពាក់ព័ន្ធជាមួយនឹងសហរដ្ឋអាមេរិក ប្រទេសទាំងពីរមានសង្គ្រាមវៀតណាមជាចំណង ដែលបានចាប់ផ្តើមនៅចុងទសវត្សឆ្នាំ ១៩៥០ រហូតដល់ដើមទសវត្សឆ្នាំ ១៩៧០ ។ បន្ទាប់ពីបញ្ចប់សង្គ្រាមនៅក្នុងទសវត្សឆ្នាំ ១៩៧០ អាមេរិកបានដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចមកលើវៀតណាមរហូតដល់ឆ្នាំ ២០០០ ។ បើនិយាយអំពីគ្រោះមហន្តរាយនៃសង្គ្រាមមកលើពលរដ្ឋវៀតណាម វាមានវិសាលភាពធំគួរសមដែរ ។ រឿងមួយដែលមិនសូវមាននរណានិយាយពាក់ព័ន្ធនឹងសង្គ្រាមរវាងវៀតណាមនិងសហរដ្ឋអាមេរិក គឺការប្រើសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូច (Agent Orange) ។ សង្គ្រាមបានចប់ទៅយូរហើយ ។ ក៏ប៉ុន្តែឥទ្ធិពលនៃសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូច បានបន្តរុកគួនជិវិតជនសុីវិលស្លូតត្រង់ក្នុងទម្រង់ទារកកើតមកពិការខ្វិនខ្វង់ រហូតដល់សព្វថ្ងៃ ។ នៅក្នុងសង្គ្រាម ខុសនិងត្រូវគឺអាស្រ័យនៅលើទិដ្ឋិរបស់ភាគីទាំងសងខាង ។ កម្រមានភាគីណាមួយទទួលស្គាល់ថាខ្លួនខុសណាស់ ។ ដូច្នេះ ដើម្បីផ្សះផ្សារគ្នាឡើងវិញ ភាគីពាក់ព័ន្ធចាំបាច់ត្រូវតែរកកត្តា ឈ្នះ-ឈ្នះ ណាមួយមកធ្វើជាស្ពាន ។ មូលនិធិអប់រំវៀតណាម អាចជាស្ពាននៃការផ្សះផ្សារនោះ ។ សមាជិកគណកម្មាធិការចាត់ចែងកិច្ចការនៅក្នុងមូលនិធីអប់រំវៀតណាម មានគ្នាប្រមាណជា ១០នាក់ ។ ពួកគេមកប្រជុំធ្វើកិច្ចការងារ ម្តងទៅបីដងក្នុងមួយឆ្នាំ អាស្រ័យលើតម្រូវការនៃបេសកកម្ម ។ ដោយហេតុតែការិយាល័យរបស់ពួកគេនៅក្បែរផ្ទះខ្ញុំ ខ្ញុំត្រូវបានអង្គភាពបញ្ជូនឲ្យទៅធ្វើកិច្ចការជាមួយនឹងគណកម្មាធិការនោះស្ទើរតែជាប្រចាំ ។ នៅក្នុងចំណោមសមាជិកគណកម្មាធិការ គ្មានតំណាងមកពីរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមទេ ។ និយាយឲ្យខ្លី រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមគ្មានសិទ្ធិលូកដៃនៅក្នុងបេសកកម្មអប់រំនិស្សិតវៀតណាមនេះឡើយ ។ ក្នុងចំណោមសមាសភាពសមាជិកគណកម្មាធិការ ប្រាំឬប្រាំមួយនាក់ជាជនជាតិអាមេរិកាំងដែលមានដើមកំណើតវៀតណាម ។ ក្រៅពីនោះជាជនជាតិអាមេរិកាំងសុទ្ធសាធទាំងអស់ ដែលមានមួយរូបអាចជាតំណាងមកពីបណ្ឌិតសភាជាតិ ។ មួយរូបទៀតជាសាស្ត្រាចារ្យសាកលវិទ្យាល័យ ។ ក្នុងចំណោមអ្នកដែលមានដើមកំណើតវៀតណាម មានម្នាក់ជាបញ្ញាជនកម្រិមហាបរិញ្ញា ម្នាក់តំណាងឲ្យសហគ្រិន និងអ្នកដទៃអាចតំណាងឲ្យអាជីពផ្សេងទៀត ។ គួរកត់សម្គាល់ថា ខ្ញុំប្រើពាក្យ "អាច" ដ្បិតមិនមានលទ្ធភាពស្វែងយល់អំពីកិច្ចការផ្ទៃក្នុងនៃការរៀបចំសមាសភាពគណកម្មាធិការទេ ។ អគ្គលេខាធិការនៃគណកម្មាធិការដែលមានអាយុប្រហាក់ប្រហែលនឹងខ្ញុំដែរ មានដើមកំណើតពីវៀតណាម ។ គាត់ជាមនុស្សម៉េតប្រាយ និងមានឆន្ទៈមោះមុតណាស់នៅក្នុងកិច្ចការងារ ។ ពេលខ្លះ គាត់និងខ្ញុំនិយាយគ្នាលេងពីនេះពីនោះ ប៉ុន្តែមិនពាក់ព័ន្ធនឹងកិច្ចការរបស់គណកម្មាធិការទេ ។ សមាជិកគណកម្មាធិការទាំងអស់គឺធ្វើការដោយស្ម័គ្រចិត្ត មិនទទួលបានប្រាក់កម្រៃសូម្បីតែមួយសេនឡើយ ។ ក្រៅអំពីសមាជិករៀបរាប់ខាងលើ នៅមានសមាជិកសង្កេតការណ៍ពីរក្រុមទៀត ដែលមកពីក្រសួងការបរទេស និង រតនាគារជាតិ ។ ឯរបៀបរៀបចំគណកម្មាធិការនិងធ្វើកិច្ចការងារ គឺគេយកគំរូតាមគណកម្មាធិការរបស់បណ្ឌិតសភាជាតិអាមេរិកាំងស្ទើរតែទាំងស្រុង ។ មូលហេតុដែលខ្ញុំមើលយល់អំពីប្រការនេះ ព្រោះខ្ញុំធ្លាប់បានអង្គុយកត់ត្រារបាយការណ៍ឲ្យបណ្ឌិតសភាជាតិអាមេរិកាំងជិត ៣០ឆ្នាំ ។ ប្រការមួយដែលធ្វើឲ្យខ្ញុំចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំង ជាមួយនឹងបេសកកម្មរបស់មូលនិធិអប់រំវៀតណាម គឺបញ្ហាអធិបតេយ្យភាព ឬដែនសមត្ថកិច្ចរបស់ប្រទេសវៀតណាម ។ សំណួរមួយចំនួនដែលយើងអាចលើកយកមកពិចារណាគឺថា ហេតុអ្វីបានជាប្រទេសវៀតណាមអនុញ្ញាតិឲ្យសហរដ្ឋអាមេរិក ជាពិសេសជនជាតិអាមេរិកាំងកំណើតវៀតណាម ដែលភាគច្រើនស្អប់និងរិះគន់របបគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនឥតសំចៃមាត់ ចាត់ចែងមូលនិធិរបស់ខ្លួន ? បើមូលនិធិជាមូលនិធិផ្តាច់មុខសម្រាប់តែនិស្សិតវៀតណាម ថវិកាក៏ជាថវិការបស់វៀតណាមដែរ ។ ប្រការមួយទៀតគឺថា ហេតុអ្វីក៏ជនជាតិអាមេរិកាំងកំណើតវៀតណាម ដែលភាគច្រើនត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលក្រុងហាណូយ ធ្វើទុក្ខបុកម្នេញរហូតដល់រត់ចោលស្រុក ស្ម័គ្រចិត្តធ្វើការងារបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យរដ្ឋាភិបាលអប្រិយនោះ ? នៅឆ្នាំ ១៩៩៧ ឬ៩៨ ខ្ញុំធ្លាប់ទៅកត់ត្រារបាយការណ៍ឲ្យគណកម្មាធិការមួយរបស់បណ្ឌិតសភាជាតិអាមេរិកាំង ដែលសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីផលវិបាកនៃសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូច (Agent Orange) មកលើពលរដ្ឋវៀតណាម ។ កាលនោះគណកម្មាធិការបានអញ្ជើញវេជ្ជបណ្ឌិតវៀតណាមមួយឬពីររូប ដែលធ្វើការងារពាក់ព័ន្ធនឹងការថែទាំគាំពារកុមារពិការខ្វិនខ្វង់ មកផ្តល់សក្ខីកម្មអំពីទ្រង់ទ្រាយនិងលក្ខណៈនៃភាវពិការទាំងនោះ ។ គួរកត់សម្គាល់ថា គេដាក់បន្ទុកសង្ស័យភាវពិការរបស់ទារកនិងកុមារទាំងនោះ ទៅលើសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូច ។ ទុករឿងវេជ្ជសាស្ត្រនយោបាយនេះដោយឡែក ។ បើនិយាយអំពីការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូច ការភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងការទូតរវាងវៀតណាមនិងអាមេរិក និងការបង្កើតមូលនិធិអប់រំវៀតណាម ប្រការទាំងបីនេះហាក់ដូចជាមានទំនាក់ទំនងនឹងគ្នា ។ នៅក្នុងកិច្ចការការទូតអន្តរជាតិរវាងអតីតសត្រូវ មុននឹងគេអាចផ្សះផ្សារគ្នាបាន គឺត្រូវមានការពិភាក្សាក្រោយឆាក (Behind the scene) ច្រើនណាស់ ។ កិច្ចការទាំងនោះ យើងមិនអាចដឹងបានទេ ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពាក់ព័ន្ធនឹងបេសកកម្មមូលនិធិអប់រំវៀតណាម បើយើងយកកត្តាទាំងអស់មកផ្គុំគ្នា យើងអាចបង្រួមសមត្តកម្ម (Narrow the hypothesis) មកនៅត្រឹមបីករណី ។ ករណីទីមួយគឺប្រាក់បំណុលដែលអតីតរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមខាងត្បូង អាចជំពាក់សហរដ្ឋអាមេរិក ។ ថ្វីដ្បិតតែរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមខាងត្បូងបានរលាយបាត់រូបទៅហើយក្តី ប៉ុន្តែបំណុលនោះនៅតែជាបន្ទុករបស់រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបច្ចុប្បន្ន ។ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហានេះ ដំណើរដើមទងអាចមានដូចតទៅ៖ រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមសងបំណុលមកឲ្យរតនាគារជាតិអាមេរិកាំង ។ រតនាគារជាតិអាមេរិកាំងរក្សាថវិកានេះក្នុងមូលនិធិអប់រំវៀតណាម ។ មូលធិនិអប់រំវៀតណាមប្រើថវិកានេះសម្រាប់តែការអប់រំនិស្សិតវៀមណាម ដែលតម្រូវឲ្យមករៀននៅក្នុងសាកលវិទ្យាល័យនានានៅសហរដ្ឋអាមេរិក ។ គ្មានភាគីណាមួយទទួលបានសារប្រយោជន៍ដោយផ្ទាល់ (Direct benefits) អំពីប្រាក់បំណុលនេះទេ ។ សាកលវិទ្យាល័យរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលភាគច្រើនដំណើរការក្នុងទម្រង់មូលនិធិដែរនោះ យកថវិកាទៅផ្តល់ឲ្យសាស្ត្រាចារ្យជាទម្រងបៀវត្សរ៍ ។ សាស្ត្រាចារ្យយកប្រាក់បៀវត្សរ៍ផ្ទេរទៅឲ្យនិស្សិតវៀតណាមក្នុងទម្រង់ពុទ្ធិ ។ ឯនិស្សិតវៀតណាមយកពុទ្ធិទៅសម្រួលដល់ការរស់នៅរបស់ជនជាតិវៀតណាម នៅក្នុងទម្រង់កិច្ចការងារនិងអាជីពចិញ្ចឹមជីវិតនានា ។ វាជាដំណើរបត់បែនដ៏វែងអន្លាយមួយ ។ ករណីទីពីរអាចជាការទទួលស្គាល់ផលវិបាកនៃសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូច ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងវិស័យសង្គ្រាម គ្មានទេភាគីខុសនិងត្រូវ ។ ដូច្នេះ កាយវិការរបស់ភាគីណាមួយ វាគឺជាសុឆន្ទៈរបស់ភាគីនោះ ។ ឯករណីទីបីអាចនឹងចេញអំពីកត្តាបំណុលនិងកត្តាសារធាតុគីមីពណ៌ទឹកក្រូចរួមគ្នា (The money trail in international politics is not always in a straight line) ។ នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំនាឆ្នាំចុងក្រោយ មុននឹងបេសកកម្មមូលនិធិអប់រំវៀតណាមត្រូវបានបិទ គណកម្មាធិការបានលើកយកសមិទ្ធិផលនិងផលវិបាកនានាមកពិភាក្សា ។ និស្សិតណាខ្លះជោគជ័យ ។ និស្សិតណាខ្លះបរាជ័យ ។ និងនិស្សិតណាខ្លះគៀចមិនត្រឡប់ទៅស្រុកវិញ (Missing in action) ។ ខ្ញុំធ្លាប់បានជួបនឹងនិស្សិតអាហារូបករណ៍មូលនិធិអប់រំវៀតណាមម្នាក់ ដែលបានរៀបការនឹងជនជាតិអាមេរិកាំង ដើម្បីបានសិទ្ធិរស់នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក ។ នាងជាសហការីធ្វើការងារជាមួយនឹងអ្នកផ្ទះខ្ញុំ ។ កាលនោះនាងមានផ្ទៃពោះប្រហែលប្រាំខែ ។ ដោយហេតុតែពួកយើងទើបនឹងបិទរោងចក្រផលិតទារក ហើយនៅសល់សម្ភារៈថ្មីៗជាច្រើនសម្រាប់ទារក យើងក៏ផ្តល់សម្ភារៈទាំងនោះទៅឲ្យនាងប្រើប្រាស់ជាជាងបោះវាចោល ។ យើងបានជជែកគ្នាលេងមួយស្របក់ដែរ ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនបានប្រាប់នាងអំពីករណីពាក់ព័ន្ធរបស់ខ្ញុំជាមួយនឹងមូលនិធិអប់រំវៀតណាមទេ ។ ទុករឿងនេះមួយឡែក ។ និយាយអំពីនិស្សិតម្នាក់ដែលត្រឡប់ទៅវៀតណាមវិញ ហើយទទួលបានកិច្ចការជាអ្នកគ្រប់គ្រងទឹកកខ្វក់នៅទីក្រុងហូជីមិញវិញម្តង ។ ប៉ុន្មានថ្ងៃមុននេះ ខ្ញុំបានឃើញគាត់នៅក្នុងកម្មវិធីភាពយន្តឯកសារវិទ្យាសាស្ត្ររបស់ទូរទស្សន៍សាធារណៈនៃសហរដ្ឋអាមេរិក ។ គាត់និយាយអំពីវិធីចម្រោះទឹកកខ្វក់ ឬទឹកស្អុយ ដោយប្រើចលនា (Process) ដែលភាសាអង់គ្លេសហៅថា Phytoplankton ។ ខ្ញុំមិនយល់អំពីវិទ្យាសាស្ត្រទេ ប៉ុន្តែយោងតាមអ្វីដែលអតីតនិស្សិតមូលនិធិអប់រំវៀតណាមនោះរៀបរាប់គឺ បន្ទាប់ពីសម្អាតទឹកកខ្វក់តាមរបៀប Phytoplankton រួចហើយ គាត់បង្វែទឹកនោះឲ្យអ្នកស្រែប្រើប្រាស់សិន រួចហើយបង្ហូរវាទៅឲ្យអ្នកចិញ្ចឹមត្រី បង្គា ឬ លៀសគ្រុមមួយតំណាក់ទៀត ទើបឲ្យវាហូរចូលទៅក្នុងសមុទ្រ ។ នៅក្នុងកម្មវិធីទូរទស្សន៍នោះ ខ្ញុំឃើញគាត់និយាយជាមួយនឹងអតីតអ្នកហ្វឹកហ្វឺន ឬសហការីរបស់គាត់នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ។ ពួកគេហាក់ដូចជាមានមោទនភាពខ្លាំងអំពីអ្វីដែលកើតចេញអំពីវិធី Phytoplankton នោះ ។ មុននឹងបញ្ចប់អត្ថបទនេះ ខ្ញុំសូមនិយាយអំពីពាក្យ "យួនឆ្លាត!" បន្តិច ។ មនុស្សយើងគ្រប់ជាតិសាសន៍ទាំងអស់ កើតមកមានទំហំនិងទម្ងន់ខួរក្បាលប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ។ ដូច្នេះ សមត្ថភាពនៃការគិតពិចារណាក៏ប្រហាក់ប្រហែលគ្នាដែរ ។ អ្វីដែលធ្វើឲ្យយើងមានប្រៀបជាងគ្នាគឺបរិយាការសង្គម (Social environment) និងទំនៀមទម្លាប់វប្បធម៌ ។ មនុស្សគ្រប់ជាតិសាសន៍សុទ្ធតែមានភាវស្អប់និងស្រឡាញ់នៅក្នុងផ្នត់គំនិត ។ អ្នកដែលអាចធ្វើកិច្ចការដែលមិនគួរឲ្យជឿ (Extra+ordinary task) បាន គឺអាស្រ័យលើការគ្រប់គ្រងភាវស្អប់និងស្រឡាញ់នៅក្នុងផ្នត់គំនិតនេះឯង ។ នៅក្នុងករណីមូលនិធិអប់រំវៀតណាម មនុស្សមើលមុខគ្នាមិនត្រង់ (Antagonists) បីភាគីជម្នះឧបស័គ្គធ្វើកិច្ចការមួយដែលភាគីនីមួយៗអត់ទទួលបានសារប្រយោជន៍ប៉ុនចុងក្រចក ។ ពួកគេជ្រើសយកមនុស្សធម៌ និងការយោគយល់អធ្យាស្រ័យឲ្យគ្នាទៅវិញទៅមកជាធំ ។ ខ្ញុំមិនមែនជាអ្នកជំនាញមើលអត្តចរិតមនុស្ស ឬក៏អត្តចរិតអ្នកនយោបាយទេ ។ ប៉ុន្តែ តាមការសង្កេតអំពីចរិតដឹកនាំរបស់អ្នកនយោបាយវៀតណាម គេមានចរិតបត់បែនខ្ពស់ (Highly flexible) ។ ជាមួយនឹងចិន គេប្រកាន់យកឥរិយាបថមួយ ។ ជាមួយនឹងអាមេរិកាំង គេប្រកាន់យកឥរិយាបថមួយ ។ ជាមួយនឹងខ្មែរ ឬលាវ គេប្រកាន់យកឥរិយាបថមួយផ្សេងទៀត ។ នៅក្នុងឥរិយាបទដាច់ដោយឡែកពីគ្នាទាំងនេះ គេដាក់ឲ្យវាស្ថិតនៅក្រោមឆ័តតែមួយទេគឺ៖ ភាវទន់ភ្លន់ (Non-confrontational or Humble) ។ នៅក្នុងភាសាខ្មែរ យើងហៅភាវទន់ភ្លន់នេះថា៖ "ក្តៅសុីរាក់ ត្រជាក់សុីជ្រៅ" ។ ពាក្យនេះ មិនមានអ្វីគួរឲ្យស្អប់ឡើយ ។ នៅក្នុងវិស័យនយោបាយអន្តរជាតិ បើយើងយល់អំពីចរិតនយោបាយរបស់បដិភាគីយើង យើងមិនសូវលំបាកនឹងត្រួសត្រាយផ្លូវទេ ។ និយាយអំពីនយោបាយអន្តរជាតិ សូមភ្ជាប់ប្រការនេះទៅនឹងរឿង CLV ដែលកំពុងតែធ្វើឲ្យពលរដ្ឋខ្មែររំជើបរំជួលបន្តិចផងចុះ ។ សន្ធិសញ្ញាសហប្រតិបត្តិការអភិវឌ្ឃតំបន់ត្រីកោណ កម្ពុជា ឡាវ និង វៀតណាម ត្រូវបានចុះហត្ថលេខាបង្កើតឡើងតាំងតែពីនាយករដ្ឋមន្ត្រីខ្មែរបច្ចុប្បន្ន មិនទាន់ជ្រុះពន្លៃអស់ពីក្បាលម្លេះ ។ ដូច្នេះ ការលើកយកវាមកត្រួតពិនិត្យសាឡើងវិញ គឺគ្មានអ្វីទាស់ខុសឡើយ ។ គួរជម្រាបពលរដ្ឋខ្មែរឲ្យយល់ច្បាស់លាស់ថា គ្មាននរណាអាចកាត់ទឹកដីដូចកាត់នំឲ្យអ្នកដទៃកើតទេ ។ ហើយក៏គ្មាននរណាអាចលេបទឹកដីដូចលេបគ្រាប់ថ្នាំពេទ្យកើតដែរ ។ មេដឹកនាំខ្មែររាប់សិបជំនាន់មកហើយ រាប់បញ្ចូលទាំងស្តេចជ័យជេដ្ឋាទី ២ មិនដែលមាននរណាកាត់ទឹកដីឲ្យប្រទេសជិតខាងទេ ។ អ្វីដែលធ្វើឲ្យខ្មែរបាត់បង់ទឹកដី គឺការគិតនិងសម្រេចចិត្តខុស ។ ដូច្នេះ ការលើកយកសន្ធិសញ្ញា CLV មកត្រួតពិនិត្យសាឡើងវិញ គឺជាជម្រើសដ៏ល្អបំផុតសម្រាប់ប្រទេសជាតិ ក៏ដូចជាបង្កើនទំនុកចិត្តរបស់ពលរដ្ឋ មកលើការដឹកនាំរបស់យើងដែរ ៕

ចំណីខួរក្បាល

តស៊ូ! កាលពីពីរបីឆ្នាំមុន ខ្ញុំបានប្រាប់មិត្តក្នុងហ្វេសប៊ុកម្នាក់ ឲ្យឈប់ ឬផ្អាកការតស៊ូរបស់គាត់ ។ ពួកយើងជាមនុស្សចម្លែកមិនដែលស្គាល់គ្នាទេពីមុនមក ។ គាត់ផ្ញើសារមកជជែកលេងនិងប្តូរយោបល់គ្នាជាមួយនឹងខ្ញុំ ដោយយល់ថាខ្ញុំជាមនុស្សមានទិដ្ឋិនិងទស្សនវិស័យគួរឲ្យរាប់អានម្នាក់ ។ ឯខ្ញុំក៏យល់ឃើញដូចគ្នា ។ ពេលឭខ្ញុំប្រាប់គាត់ឲ្យឈប់ ឬផ្អាកធ្វើអ្វីដែលគាត់កំពុងធ្វើ គាត់ហាក់ដូចជាស្រងាកចិត្ត ។ មួយរយៈក្រោយមក គាត់ផ្ញើសារមកប្រាប់ខ្ញុំវិញថា អ្វីដែលខ្ញុំប្រាប់គាត់ គឺជាពាក្យបរិសុទ្ធចេញពីក្រអៅបេះដូង ។ ខ្ញុំមិនចាំពិស្តារអំពីយោបល់របស់ខ្ញុំនាគ្រានោះទេ ។ ប៉ុន្តែនៅចាំថា ខ្ញុំប្រាប់គាត់ឲ្យរក្សាសុវត្ថិភាពជីវិតនិងសុខភាពជាចម្បង ហើយលះបង់សកម្មភាពជួយអ្នកដទៃនិងជួយជាតិចោលឲ្យអស់ ។ ពាក្យមួយឃ្លាដែលខ្ញុំសង្កត់ធ្ងន់គឺថា៖ រក្សាព្រៃឲ្យនៅគង់វង្ស មិនព្រួយរឿងខ្វះឧសដុតទេ ។ ត្រូវរង់ចាំឱកាសនឹងតស៊ូឡើងវិញ ។ បើឱកាសមិនទាន់ហុចឲ្យទេ ទោះរង់ចាំរហូតដល់ស្លាប់ ក៏មិនថ្វីដែរ ។ គឺពាក្យមួយឃ្លាចុងក្រោយនេះហើយ ដែលធ្វើឲ្យគាត់ស្រងាកចិត្តនឹងយោបល់ខ្ញុំ ។ សម្រាប់មនុស្ស ដែលពោរពេញទៅដោយឆន្ទៈស្វែងរកសេរីភាពនិងយុត្តិធម៌ជូនសង្គមជាតិ នៅពេលឮនរណាម្នាក់ប្រាប់ឲ្យរង់ចាំឱកាសរហូតដល់ថ្ងៃស្លាប់ក៏មិនថ្វី វាគឺជាពាក្យសម្តីដែលពិបាកលេបជាទីបំផុត ។ ជិវិតគឺជាការតស៊ូ ទោះនៅក្នុងកាលៈទេសណាក៏ដោយ ។ នៅពេលយើងប្រាប់នរណាម្នាក់ឲ្យលះបង់ការតស៊ូ វាគឺជាដំណើរបញ្ច្រាសទិសមួយ ។ បន្ទាប់ពីបានជជែកជាមួយនឹងមិត្តក្នុងហ្វេសប៊ុកនោះមួយរយៈ ខ្ញុំអាចសន្ឋិដ្ឋានបានថា គាត់គឺជាសមាជិកបក្សប្រឆាំង ឬសកម្មជនសង្គមដែលត្រូវបានអាជ្ញាធរខ្មែរតាមធ្វើទុក្ខបុកម្នេញ ។ គាត់កំពុងលាក់ខ្លួនពួនអាត្មានៅស្រុក ថៃ ក្រោមការគាំពាររបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ ប៉ុន្តែមិនទាន់ទទួលបានសិទ្ធិជាជនភៀសខ្លួននៅឡើយទេ ។ ក្នុងនាមជាអតីតមនុស្សរត់ចោលស្រុកម្នាក់ ដែលធ្លាប់ទៅជ្រកពួននៅក្នុងស្រុកថៃ ត្រូវអាជ្ញាធរតាមប្រមាញ់ជាប្រចាំ ធ្លាប់រង់ចាំការទទួលស្គាល់ជាជនភៀសខ្លួនពីសំណាក់អង្គការសហប្រជាជាតិ និង ធ្លាប់ជាប់គុកនៅស្រុកថៃ ខ្ញុំយល់ច្បាស់ដូចពន្លឺថ្ងៃអំពីអ្វីដែលមិត្តម្នាក់នោះប្រឈម ។ ការនឹករលឹកញាតិសន្តាននៅឯស្រុកកំណើត និង ដេកសម្រក់ទឹកភ្នែកជូតនឹងដៃអាវដោយស្ងៀមស្ងាត់តែម្នាក់ឯងនាពេលរាត្រី គឺជាអ្វីដែលខ្ញុំនឹកឃើញមុនគេ ។ ដូច្នេះ ការផ្តល់យោបល់ឲ្យគាត់ផ្អាកការតស៊ូ គឺជាប្រតិកម្មចេញពីក្នុងពោះ រួមផ្សំជាមួយនឹងដំណើររឿង សុីសុីហ្វុស (Sisyphus) ដែលជាតួអង្គមួយនៅក្នុងទេវកថាអក្សរសិល្បក្រិច ។ សុីសុីហ្វុស ត្រូវបានព្រះអាទិទេពដាក់ទណ្ឌកម្មឲ្យលីថ្មឡើងភ្នំ ។ នៅពេលគាត់លីដុំថ្មទៅដាក់នៅលើកំពូលភ្នំ ថ្មនោះវារមៀលធ្លាក់មកវិញជាប្រចាំ ដែលជាហេតុនាំឲ្យការតស៊ូលីដុំថ្មរបស់សុីសុីហ្វុស ជាទង្វើគ្មានប្រយោជន៍ ។ ចំណែកយើង ដែលគ្រាន់តែរងកម្មដោយសារការរុកកួនរបស់អាជ្ញាធរអន្យតិរ្ថិយ យើងមានជម្រើសនៅក្នុងការតស៊ូរបស់យើង ។ ការតស៊ូមានពីរប្រភេទគឺ ការតស៊ូដើម្បីរក្សាជីវិត និង ការតស៊ូដើម្បីរក្សាប្រទេសជាតិ ។ ការតស៊ូទាំងពីរនេះមានន័យដូចគ្នា ប៉ុន្តែមានសារសំខាន់មិនដូចគ្នាទេ ។ ដូច្នេះ យើងត្រូវចែកវាឲ្យដាច់ពីគ្នា ។ ជីវិតយើងត្រូវការវត្ថុបីយ៉ាងជាចាំបាច់ដើម្បីរស់គឺ៖ ចំណី ជម្រក និង កំណាត់ដណ្តប់ខ្លួន ។ នៅពេលយើងខ្វះខាតអ្វីមួយនៅក្នុងចំណោមរបស់ទាំងបីនេះ យើងដាច់ខាតត្រូវតែតស៊ូរកវាយកមកគាំពារជីវិត ។ ចំណែកឯការតស៊ូប្រភេទទីពីរគឺជាការតស៊ូស្វែករករបស់មកលម្អជីវិត ចាប់ពីរបស់តូចតាចមាន នាឡិការដៃ ម៉ូតូ ឡាន វីឡា រហូតដល់សេរីភាពនិងការពារប្រទេសជាតិ ។ ការតស៊ូប្រភេទទីពីរនេះ គឺជាការតស៊ូដែលយើងត្រូវជ្រើសរើសពេលវេលា កាលៈទេស និងជាពិសេស ឱកាស ។ គោលការណ៍តែមួយគត់ដែលយើងត្រូវចងចាំនៅក្នុងការតស៊ូប្រភេទទីពីរនេះគឺថា ពេលណាជីវិតស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាព សុីសុីហ្វុស មិនត្រូវចំណាយឋាមពលតស៊ូស្វែងរកជោគជ័យឡើយ ។ យូរនិងឆាប់ យើងគង់តែនឹងធ្លាក់ចូលក្នុងគ្រោះមហន្តរាយ ឬបរាជ័យដូច សុីសុីហ្វុស ដែរ ។ នៅក្នុងភាសាអង់គ្លេសគេនិយាយថា៖ Damn if you do; damn if you don't (តស៊ូក៏ងាប់ ។ មិនតស៊ូក៏ងាប់) ។ នៅក្នុងស្ថានភាពនេះ មនុស្សភាគច្រើនជ្រើសរើសការតស៊ូ ដ្បិតយ៉ាងហោចណាស់ក៏យើងបានបង្ហាញវីរភាពរបស់យើងទុកឲ្យខ្មោចមើលដែរ ។ សំណួរមួយដែលយើងត្រូវពិចារណាគឺថា នៅក្នុងដំណើរឆ្ពោះទៅកាន់ភាពរលត់រលាយ តស៊ូនៅក្នុងស្ថានភាពបរាជ័យ និង រង់ចាំឱកាសតស៊ូដើម្បីជោគជ័យ តើគួរជ្រើសរើសយកមួយណា ។ មិនខុសអ្វីអំពី សុីសុីហ្វុស លីដុំថ្មទៅដាក់លើកំពូលភ្នំ ។ រាល់ពេលដែលដុំថ្មរមៀលចុះមកវិញ គឺវាស្មើនឹងពលីកម្មនៃការតស៊ូមួយ ។ ទង់ជ្វាលានៃពលីកម្មនេះ នឹងបន្តដោតម្តងមួយៗរហូតដល់ថ្ងៃ សុីសុីហ្វុស អស់ជីវិត ។ សម្រាប់អ្នកដែលមិនចាប់អារម្មណ៍ថាខ្ញុំប្រើអត្ថប្បដិរូប សុីសុីហ្វុស នៅទីនេះគឺសំដៅលើប្រទេសជាតិ ។ តើមានកត្តាអ្វីសម្រាប់សម្គាល់ថាយើងស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាព សុីសុីហ្វុស ។ កត្តាដែលងាយសម្គាល់ជាងគេបំផុតគឺនៅពេលណាដែលអជ្ញាធរ ប្រើមធ្យោបាយងើបមួយវាយមួយ ងើបពីរវាយពីរ ឬក៏ គ្រាន់តែនិយាយក៏មិនបាន ។ គឺនៅក្នុងស្ថានភាពនេះហើយដែលយើងត្រូវផ្អាក ឬលះបង់ការតស៊ូ ។ ត្រង់ចំណុចនេះ យើងអាចពិចារណាថា បើយើងមិនតស៊ូអ្វីៗនឹងរឹតតែអាក្រក់ឡើងៗ ។ នៅទីបំផុត ជាតិយើងនឹងស្លាប់ ។ នៅពេលដែលជាតិស្លាប់ គឺស្មើនឹងយើងស្លាប់ ។ តើយើងរក្សាជីវិតរង់ចាំឱកាសបានប្រយោជន៍អ្វី ។ សព្វថ្ងៃ ខ្ញុំជឿថាមានពលរដ្ឋខ្មែរជាច្រើនដែលកំពុងអង្គុយខាំមាត់សង្កត់ចិត្តមិនធ្វើអ្វីឡើយ ពាក់ព័ន្ធនឹងបញ្ហាសង្គមជាតិ ។ សូម្បីតែនិយាយក៏មិននិយាយដែរ ។ មិនមែនអ្នកទាំងនោះមើលមិនយល់អំពីហានិភ័យនានាពាក់ព័ន្ធនឹងសុខុមាលភាពប្រទេសជាតិឡើយ ។ ក៏ប៉ុន្តែ មនុស្សមួយចំនួនស៊ូស្លាប់ដោយមិនបានធ្វើអ្វីមួយដើម្បីទ្រទ្រង់ជាតិ ជាជាងយកជីវិតទៅបង់ម្សៀតជាមួយនឹងកិច្ចការដែលបរាជ័យ ៕

ចំណីខួរក្បាល

ពាក្យពិត ខ្ញុំជាមនុស្សនិយមនិយាយពាក្យពិត ជាពិសេសជាមួយនឹងមនុស្សជិតស្និទ្ធនឹងគ្នា ។ អ្វីដែលជាការកត់សម្គាល់របស់ខ្ញុំគឺថា ពាក្យពិតរមែងនាំទុក្ខដល់ជីវិតខ្ញុំឥតល្ហែរឡើយ ។ មកដល់តំណាក់កាលនេះនៃជីវិតខ្ញុំ ខ្ញុំនៅមិនទាន់រកឃើញគន្លឹះសម្រាប់និយាយពាក្យពិត ប្រកបដោយសុវត្ថិភាពនៅឡើយទេ ។ ចាប់តាំងពីរឿងនយោបាយរហូតដល់រឿងក្នុងចង្ក្រានបាយ ពាក្យពិតកម្រនឹងនាំសុខផ្លូវចិត្តដល់ខ្ញុំណាស់ ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ សម្រាប់ខ្ញុំ ពាក្យពិតគឺជាកត្តាគំរាមកំហែងមួយ ប្រៀបដូចជាស្រមោលអន្ទោលតាមប្រាណ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ផ្អែកលើបទពិសោធន៍របស់ខ្ញុំក្នុងជីវិតនេះ ពាក្យពិតមានឱជារសជាងពាក្យមិនពិត ។ នៅលើលោកនេះ ប្រហែលជាមិនមែនមានតែខ្ញុំទេដែលរងកម្មជាមួយនឹងពាក្យពិត ។ តើមានប្តីប្រពន្ធប៉ុន្មាននាក់ដែលធ្លាប់ទាស់គ្នាដោយសារតែពាក្យពិតជាមួយនឹងម្ហូបអាហារ ។ "សម្លហ្នឹងសុីកើតទេឯង?" ។ "សុីមិនកើតទេ!" ។ រឿងរ៉ាវបន្តមកទៀតយើងមិនចាំបាច់និយាយឡើយ ។ ភ្នំភ្លើងដែលស្ងប់រាប់រយឆ្នាំក៏ស្រាប់តែផ្ទុះចេញមក ។ សមុទ្រដែលអត់មានរលកសោះក៏ស្រាប់តែមាន ស៊ូណាមី ។ រឿងមួយដែលជាទ្វេគ្រោះ (Dilemma) សម្រាប់ខ្ញុំនៅក្នុងករណីនេះគឺថា តើត្រូវជ្រើសរើសផ្លូវមួយណា៖ និយាយពាក្យពិត ឬ ក៏និយាយកុហក ។ បើនិយាយពាក្យពិត នឹងត្រូវប្រពន្ធខ្ញាល់ ។ បើនិយាយកុហក គាត់រីករាយ ។ ប៉ុន្តែ បើទៅថ្ងៃមុខគាត់ដឹងថាយើងនិយាយកុហក គាត់អាចនឹងខ្ញាល់ទ្វេដង ។ ប្រការមួយទៀតគឺថា នៅពេលយើងកុហកប្រពន្ធ យើងនឹងរស់នៅជាមួយនឹងវិបដិសារី នឹងត្រូវសតិសម្បជញ្ញជេរស្តីគ្មានថ្ងៃល្ហែរ ។ ព្រះពុទ្ធទ្រង់មានពុទ្ធិដីការថា៖ ពាក្យកុហកមិនអាចបាំងបិទជិតជារៀងរហូតទេ ។ ដូច្នេះ និយាយពាក្យមិនពិត ជាទង្វើបរាជ័យតាំងតែពីដើមទី ។ អូនបងៗ ភ្លេចខ្លួនរបូតពាក្យពិតចេញមកប្រុយ ។ ម៉្យាងទៀត នៅពេលយើងកុហកប្រពន្ធអំពីសម្លសុីមិនកើតថា ឆ្ងាញ់ណាស់ យើងត្រូវតែទទួលទានសម្លប្រភេទនោះឲ្យអស់ជាប្រចាំ ព្រោះមិនអាចទុកតម្រុយឲ្យគាត់ដឹងថាយើងកុហកបោកប្រាស់គាត់ឡើយ ។ អ្នកផ្ទះខ្ញុំគាត់ឧស្សាហ៍ព្រមានខ្ញុំអំពីពាក្យពិតនៅក្នុងករណីខាងលើនេះណាស់ ។ គាត់ថា បានតែអត់អីលិឍទេ ទើបសមមុខ ។ មកដល់ពេលនេះ គាត់មិនដែលអនុវត្តិការព្រមានរបស់គាត់មកលើខ្ញុំនៅឡើយទេ ។ ពេលខ្លះគាត់ថា ចាំមើលពេលខ្ញុំចាស់ពពីមពើមធ្វើអីលែងកើត ដឹងគ្នាហើយ ។ សព្វថ្ងៃនេះ ខ្ញុំធ្វើបុណ្យសម្លមួយវែកសណ្តែកមួយចង្កោម សូមឲ្យទេវតាលោកជួយលៃយ៉ាងណាកុំឲ្យខ្ញុំចាស់ពពីមពពើម ។ វិបត្តិពាក្យពិតនៅក្នុងគ្រួសារ ជាពិសេសជាមួយនឹងប្តីប្រពន្ធ ជាហានិភ័យគួរឲ្យខ្លាច ។ ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏វាមិនសូវនាំគ្រោះធ្ងន់ធ្ងរដល់ខ្លួនឯង អ្នកដទៃ និងសង្គមជាតិ ដូចវិបត្តិពាក្យពិតនៅក្នុងវិស័យនយោបាយដែរ ។ នៅក្នុងប្រទេសដែលប្រកាន់យករបបផ្តាច់ការ និងពោរពេញទៅដោយអំពើពុករលួយ ដូចជាប្រទេសកម្ពុជាជាដើម ការនិយាយពាក្យពិតគឺជាវិបត្តិស្លាប់រស់ ។ មន្ត្រីរាជការ ឬក៏សកម្មជនសង្គមដែលហ៊ាននិយាយពាក្យពិត បើមិនបាត់ខ្លួនក៏បាត់តួនាទីដែរ ។ ជាមួយនឹងការបាត់បង់តួនាទី ឱកាសក្នុងការប្រកបរបររកសុីក៏រួមតូចទៅៗជាលំដាប់ ។ ដូច្នេះហើយ យើងកម្រឃើញមនុស្សនិយាយពាក្យពិតនៅក្នុងប្រព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋរបស់កម្ពុជាណាស់ ។ អ្វីៗគឺសុទ្ធតែល្អទាំងអស់ ។ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរដែលមានប្រព័ន្ធដឹកនាំរបៀបអាមីអាថោងនិយម (Patronage system) រាប់រយឆ្នាំកន្លងមកហើយនោះ យើងរងកម្មជាមួយការភ័យខ្លាចនិយាយពាក្យពិតរាប់សិបជំនាន់ ។ ការពោលពាក្យមិនពិតដោយសារការភ័យខ្លាចពាក្យពិតនាំទុក្ខដល់ខ្លួននិងក្រុមគ្រួសារ គឺជាកត្តាតែមួយគត់ដែលបង្កគ្រោះមហន្តរាយដល់សង្គមខ្មែរ តាំងតែពីពេលខ្ញុំដឹងក្តីមករហូតដល់ថ្ងៃនេះ ។ ហើយក៏ប្រហែលជានឹងត្រូវបន្តទៅមុខទៀត ជាច្រើនជំនាន់ផងដែរ ។ ឧទាហរណ៍មួយដែលខ្ញុំនៅចាំច្បាស់ជាងគេគឺរបាយការណ៍មិនពិតរបស់កម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម ។ ពលរដ្ឋធ្វើការលើសកម្លាំង អត់បាយក្រហាយទឹក ស្លាប់ពេញប្រទេស ។ ប៉ុន្តែ គ្មាននរណាប្រាប់ប្រមុខរដ្ឋអំពីភាពធ្ងន់ធ្ងរនៃវិបត្តិនោះទេ ។ ជាលទ្ធផល មនុស្សស្លាប់រាប់សែន ឬ រាប់លាននាក់ ។ រឿងមួយទៀតគឺនៅអំឡុងពេលសង្គ្រាម ជាមួយនឹងពួកយួនយៀកកុងនិងខ្មែរក្រហម ។ មេបញ្ជាការខ្លះបំប៉ោងតួលេខកូនទាហានដើម្បីកិបកេងប្រាក់បៀរវត្សទាហានខ្មោច (Ghost soldiers) ។ ជាលទ្ធផល សមរភូមិនិងជីវិតទាហានជាច្រើន ត្រូវបានសត្រូវយកឈ្នះ និងបំផ្លាញចោល ។ សរុបសេចក្តីមក ពាក្យពិតនាំទុក្ខនិងអាចនាំគ្រោះមហន្តរាយដល់ខ្លួន ។ ប៉ុន្តែ យើងមិនត្រូវខ្លាចវាពេកទេ ។ បើមិនហ៊ាននិយាយពាក្យពិតជាមួយនឹងអ្នកដទៃ ជាពិសេសមេដឹកនាំប្រទេសជាតិ យ៉ាងហោចណាស់ ក៏យើងគួរតែមានសេចក្តីក្លាហានគ្រប់គ្រាន់ ក្នុងការនិយាយពាក្យពិតជាមួយនឹងប្រពន្ធកូនដែរ ៕